Смртта на царот Борис

Царот Борис почина 14 дена по неговите разговори со Хитлер во источна Прусија. Бугарската јавност беше убедена дека тој сигурно бил отруен од Германците. Но изгледа дека искачувањето на Мусала по неговото враќање во Бугарија предизвика силна пневмонија и откажување на срцето и други внатрешни органи

Подоцна во летото 1943 година, меѓународната позиција на Бугарија стана критична. Падот на Мусолини драматично ја измени позицијата на Оската во Медитеранот и повторно кружеа гласини за претстојната сојузничка инвазија на Балканот. На Источниот фронт, германската армија не беше во можност да ја врати изгубената територија во текот на зимата и се соочуваше со друг Сталинград кај Харков. Хитлер му наредил на Фон Манштајн да го држи тој град по секоја цена затоа што, како што рече, „неговиот пад ќе произведе неповолен ефект врз ставот на Бугарија и Турција“. Оние Бугари кои ја минимизираа важноста на Сталинград и Ел Аламеин сега беа обземени со претерување со сериозноста – или барем непосредноста – на сојузничката закана и многумина приватно го споредуваа овој период со распаѓањето на Централните сили есента во 1918 г. Постојат многу индиции дека царот Борис планирал да ја извади својата земја од војната во 1943 година, но нема убедлив доказ. Тој влегол во преговори со таткото на неговата сопруга, италијанскиот крал, во надеж дека заедно ќе можат да ја бранат институцијата монархија со помош на англо-американците“. Поранешниот амбасадор Рендел забележа: „Предавањето на Бугарија во Првата светска војна беше првиот чекор кон ставање крај на непријателствата. Се чини дека има некоја причина да веруваме дека кралот Борис можеби се надеваше дека историјата ќе се повтори и дека тој сè уште може да биде средство за завршување на војната со компромисен мир“.

Промената на кабинетот веќе не можеше да се одложува. Премиерот Филов имаше проблеми со контролирањето на неговиот кабинет и беше во многу лоши односи со министерот за внатрешни работи, Габровски, и министерот за трговија, аграрниот политичар Никола Захариев. Георги Ќосеиванов се чинеше најверојатниот кандидат за замена на Филов и имаше гласини дека неговата нова влада ќе вклучува некои членови на опозицијата и ќе има изразена цел да ја извади Бугарија од војната. Во своите извештаи до Берлин, Бекерле негираше дека состојбите во Бугарија се влошуваат. Тој посочи на подобрувања во економската состојба и на полициските успеси против партизаните и ја осуди гласината за инсталација на про-сојузничка влада како пропаганда што ја шират англофилските кругови.

Христо Пастухов, социјалдемократски лидер, кој долго време се спротивставуваше на сојузот со Германија, откри подоцна дека летото 1943 година царот му се обратил за формирање нова влада и ветил дека наскоро ќе има промена во странските сојузи на Бугарија. Работата требаше да се чува апсолутно тајна, бидејќи за неколку дена Борис леташе за Германија и не сакаше никакви компликации на ова патување. Лицето за кое станува збор беше толку добро познато по своите сојузнички ставови, што неговото назначување на министерско место можеше да се толкува само како значајна промена во политиката на Бугарија, дури и ако беа задржани некои германофилски министри. Друга приказна, која е под сомнеж, е дека Борис телефонски ја повикал својата сестра Евдокија непосредно пред патувањето во Германија и рекол дека очекува Хитлер да побара бугарски трупи за Источниот фронт. Борис, наводно, рекол дека нема намера да се согласи на ова и ѝ ги соопштил на сестра си своите планови за напуштање на војната откако неговиот дедо Виктор Емануел побара примирје од сојузниците.

Овие приказни се особено значајни заради нивната можна поврзаност со мистериозната смрт на царот Борис кон крајот на август 1943 година. На 3 август, Хитлер го покани Борис на конференција во Растенбург во источна Прусија; на 14 август тој го испрати својот личен авион да ги донесе Борис и генералот Михов на еднодневната средба. Борис следниот ден се врати во Софија со добро здравје и отиде на своите планински куќи кај Царска Бистрица и Чамкорија неколку дена, за кое време тој и уште неколкумина се искачија на планината Мусала (2.925 метри), највисоката планина на Балканот. На 24 август, три дена по оваа планинарска експедиција, тој телефонски ѝ се јави на својата сестра околу седум часот навечер. Таа забележа дека тој звучи невообичаено уморен; кога го праша за тоа тој одговори дека има потешкотии со дишењето и чувствува притисок во градите. Неколку минути подоцна тој се пожали дека никогаш не се чувствувал толку лошо и со голем напор се качил во својата спална соба, каде паднал во бесознание. Првата дијагноза беше напад на жолчен меур, но ова беше очигледно незадоволително. Лекарот на царот, д-р Сајиц, бил вратен од Берлин, а неколку истакнати германски лекари биле испратени во Софија на барање на бугарската влада, бидејќи „бугарските лекари не се во можност да ја постават правилната дијагноза“. Следниот ден имаше мало подобрување на состојбата на царот, но слабоста на неговото срце стана нова загриженост. Сепак, до 26 август имаше такво подобрување што даваше надеж дека царот може да ја помине кризата за неколку дена. Истото попладне неговата состојба уште еднаш се влоши. Според д-р Сајиц, царот бил целосно свесен за сериозноста на неговата болест и не очекувал да живее. Самиот Борис веруваше дека има ангина пекторис, што си го припишуваше на својата екскурзија на планината Мусала.

За да се спречат сите дисидентските елементи во земјата да ја искористат состојбата на цар да создадат немири или да извршат државен удар, болеста се чуваше толку тајна што надвор од круговите на дворот беа информирани само Филов и генерал Михов. Дури и лекарите беа затворени во палатата. Но, забраната за сообраќај во областа на палатата и другите мерки доведоа до гласини; затоа, нешто пред полноќ на 26 август, Кралскиот двор одлучи да издаде кратко соопштение за утринските весници: „Неговото височество Царот е тешко болен веќе три дена. Неговиот третман е во рацете на најдобрите медицински специјалисти“. Второто соопштение, издадено утрото на 27, вели само: „Позицијата на Н.В. Царот продолжува да биде сериозна. Лекарите вложуваат максимални напори за негово подобрување“. Подоцна тоа утро, за царот беше речено дека е многу подобар, но бидејќи лекарите беа сериозно загрижени дека компликациите можат да влијаат на мозокот, беше повикан еминентен невролог од Берлин. Неверојатно, д-р Сајиц, царскиот лекар, сметаше дека болеста е само анемија, но другите ја сметаа ситуацијата толку сериозна што беа издадени детални упатства за церемониите и процедурите во случај на смрт на царот. Филов рече дека царот зборувал само неколку зборови за неговите телесни потреби, но „за време на целата болест тој ниту изрази желба, ниту даде наредба, ниту побара да се види со некого“. Поголемиот дел од времето царот беше под силни седативи, но тој сепак спиеше немирно. Утрото на 28 август, беше соопштено дека неговото задушување во белите дробови продолжува и воспалението се шири. Во 16:22 часот тоа попладне, царот умре.

ГЛАСИНИ И СОМНЕЖИ

Дури и пред Борис да умре, се проширија гласини дека тој бил жртва на нечесна игра. Фактот дека неодамна се вратил од посета на Хитлер, предизвика сомневање дека царот им се спротивставил на Германците и бил убиен за тоа. Популарната теорија, како што живописно ја опиша Казасов, беше дека Борис „бил отруен од оној кој го удави светот во крв“. За царот се сметаше дека е премногу млад и здрав за да претрпи срцев удар, а комплицираната дијагноза направила внатрешното распаѓање на неговото тело да изгледа масивно: „ Thrombosis arteriae coronirae sinistrae, pneumonia bilateralis, et oedema pulmonium et cerebri“.

Германците исто така биле сомничави за причината на смртта на царот. Кога Бекерле прашал тројца од лекарите дали според нив е можна смрт со труење, тие одговориле дека таа изгледа како „типична балканска смрт“. Обдукцијата беше неопходна за да се утврди точната причина за смртта, но кралицата одби да дозволи обдукција, па дури и преглед на мозокот. Набргу потоа, некој (не кралицата) им рече на лекарите дека ќе биде дозволена обдукција, но само откако ќе биде балсамирано телото. Меѓутоа, балсамирањето би  направило практично невозможно да се откријат отрови освен оние со метална основа, како што е арсенот. Постои значителна полемика околу тоа дали всушност била извршена обдукција спротивно на желбите на кралицата. Таа тврди дека имало обдукција, а други автори се согласиле со неа, но не се согласиле за нејзините наоди. На пример, фон Папен, германскиот амбасадор во Турција, изјави: „Од површниот преглед што [лекарите] можеа да го направат, тие беа убедени дека смртта на кралот не може да биде резултат на која било од причините што ги сугерираше кралицата. Тие забележаа знаци на целосно распаѓање на внатрешните органи, што може да се должи само на некаква форма на отров“. Од друга страна, на Констант Шауфелбергер, тутор на наследникот, еден од лекарите му рекол дека обдукцијата целосно ја потврдува официјалната дијагноза на срцева слабост, двојна пневмонија и инфекција на мозокот.

Германија ја сметаше смртта на Борис како катастрофа за Оската, без оглед на фактот дека тој можеби тајно планирал да ја напушти војната. Германија ја сметаше Бугарија за лојален, иако на некој начин, необичен сојузник и затоа му даваше на царот голема слобода на дејствување

Филов ги увери Германците дека оваа дијагноза е точна и дека нема докази за труење, иако призна дека на почетокот се сомневал во „нечесна игра“. Според него, истоштеноста како резултат на искачувањето на планината Мусала предизвикала срцев удар и тој претходно го предупреди царот дека ваквото планинарење е неодговорно. Кралицата не слушнала ништо од резултатите од обдукцијата, ако имало. Таа се сеќаваше дека царот се жалел дека се чувствува лошо за време на ловото кратко време по неговото искачување, но чувството не се задржало и никој не се загрижил во тоа време.

Јавното мислење беше помалку информирано, но едногласно: Борис беше убиен, веројатно од Германците. Ова мислење и денес останува непроменето во Бугарија. Сепак, голем број важни прашања останува да бидат одговорени. Едно, што се случи на состанокот во Растенбург меѓу Борис и Хитлер? Второ, имаше ли нешто сомнително во врска со летот назад кон Софија? Трето, какво беше здравјето на царот во текот на неделата помеѓу неговото враќање и разболувањето? Четврто, каков беше текот и природата на самата болест? Петто, кои мерки беа преземени за да се утврдат причините за смртта по смртта на Борис? Шесто, какви беа реакциите на различни лица и групи на смртта на царот? И седмо, како влијаеше неговата смрт врз иднината на Бугарија?

Не постои официјален препис од конференцијата во Растенбург, но општите контури на дискусијата може да се соберат заедно од голем број извори. Прво, Хитлер ја изрази својата загриженост во врска со италијанската ситуација и побара уверување од царот дека и Бугарија не планира да се оддалечи од кампот на Оската. Второ, тој и Борис разговараа за придонесот што Бугарија ќе може да го даде во воените напори и разговорот за оваа точка, наводно, станал многу жесток. И денес е општо верување во Бугарија дека Хитлер барал царот да испрати трупи на Источниот фронт – барање што Борис го одбил со образложение дека Бугарите никогаш нема да се борат против нивните ослободители. Секретарот на Борис, Павел Груев, подоцна драматично ги раскажа коментарите на царот за резултатот од оваа караница „Јас морав да се борам со часови против Хитлер и неговите пријатели за да ја тргнам Бугарија од нивните канџи, но конечно успеав. Подготвен сум да платам со својот живот за да не ја уништат мојата татковина“. Прашање е дали Борис некогаш дал таква забелешка, а сегашниот доказ е дека Хитлер немал силно барање бугарските трупи да се борат во Русија.

Дневникот на генералот Михов за жал е достапен само за периодот откако стана регент (септември 1943 година), но дневникот на премиерот Филов дава целосен преглед за овој инцидент. Царот му рекол нему дека Хитлер не разговарал многу детално за Советскиот Сојуз, освен да посочи дека Германија е уверена во справувањето со проблемот. Сепак, по неговата аудиенција кај царот на 13 август, Филов во својот дневник напиша дека Борис бил многу обесхрабрен: „Тој воопшто не е задоволен од неговото патување денес… На враќање тој дури сакаше да биде пресретнат од непријателски авион за да се заврши со него. Всушност, нема никаква причина за таков песимизам. Германците сакаа две наши дивизии за северна Грција и на крајот за Албанија, со цел да ги заштитат задните делови на германските трупи во Грција и на албанскиот брег. Тие сметаа дека сега нема никаква опасност од Турција“. Царот во принцип се согласил на ова барање, но сакал воена мисија да разговара за деталите пред да даде конечно одобрување.

Германските извештаи не откриваат заговор или конспирација, туку напротив, покажуваат дека е направено сѐ што е можно за правилно да се дијагностицира болеста и потоа да се утврди точната причина за смртта. Сега треба да се дискутираат уште две други точки за подобро разбирање на германскиот став. Прво, важно е да се напомене дека Германија ја сметаше смртта на Борис како катастрофа за Оската, без оглед на фактот дека тој можеби тајно планирал да ја напушти војната. Германија ја сметаше Бугарија за лојален, иако на некој начин, необичен сојузник и, следствено, му даваше на царот голема слобода на дејствување. Оваа проценка не се смени во текот на летото 1943 година. Бекерле напиша: „Не станува збор за тоа дека кралот игра двојна улога. Кралот Борис многу добро знаеше дека тој ја врзал својата судбина целосно со таа на Германија и дека нема никакво повлекување… Помеѓу Хитлер и кралот Борис постоеше блиска врска сѐ до крајот“.

Еден ден пред смртта на Борис, германскиот Staatssekretar Барон Штенграхт го опишал царот како еден „кој во очите на луѓето бил помалку монарх отколку фирер и кој во негова личност го претставувал симболот на бугарското единство… Бугарскиот народ, кој во одредена смисла е без водач и несигурен без крал, може да падне во значителна мерка под влијание на комунистичката и англофилската опозиција“. Реакцијата на Гебелс беше: „Кралот Борис на Бугарија е мртов. Важен столб на нашата балканска позиција замина“. Втората поента е дека германските лидери очигледно знаеја многу малку за смртта на царот, како и сите други. Тие беа сигурни дека тој бил убиен, веројатно од некаков вид отров, но не знаеле од кого. Хитлер верувал дека кралицата и нејзините италијански роднини се одговорни. Ова сомневање се чини дека беше речиси целосно резултат на недовербата на Хитлер кон сè што е поврзано со Италија поради неодамнешното пребегнување на таа земја. Кралицата на Бугарија беше ќерка на италијанскиот крал, а нејзиното одбивање да дозволи обдукција се сметаше за индикација дека стравува дека може да се открие нешто злобно. Имаше и приказни дека нејзиниот брак бил несреќен од самиот почеток, давајќи на тој начин уште еден можен мотив. Бесот на Хитлер достигна толкава висина што тој сакаше да ја уапсат и да ја донесат со малиот цар Симеон во Германија, но германскиот воздухопловен аташе во Софија, генерал Шонебек и други го одвратија од толку брза акција.

Хитлер тогаш одлучи дека главната виновник е сестрата на кралицата, принцезата Мафалда, иако таа не беше пристигната во Софија од Италија сè до следниот ден по смртта на Борис. Она што не можеше да ѝ се направи на царицата ѝ беше сторено на оваа принцеза: малку подоцна ја однесоа во Германија и ја ставија во концентрациониот логор во Бухенвалд, каде што почина за време на воздушен напад во август 1944 година. Германците останаа толку сомнителни за италијански заговор во Бугарија што кога Рибентроп отишол во Софија на погребот на Борис, тој не јадел храна освен онаа подготвена од специјални германски готвачи. 

МОЖНО РЕШЕНИЕ

Има, сепак, едно објаснување што е речиси целосно игнорирано и веројатно ќе даде разумен одговор скоро на секоја загатка околу смртта на Борис. Особено, тоа би одговорило на главното прашање кој го уби. Одговорот? Никој – тој почина од срцев удар исто како што беше кажано на официјалната дијагноза. Повеќето други теории го имаат своето потекло (1) во чувството дека неговата смрт во овој момент на криза мора да биде испланирана и (2) во тајноста околу целата афера, што создаде впечаток дека секој има нешто да крие. Всушност, поновата историја на Бугарија беше само една долга серија кризи; смртта на царот во кој било момент од неговото владеење од 25 години ќе дојдеше во некое важно време кога околностите ќе изгледаа сомнително. Тајноста околу епизодата беше совршено разбирлива и главно се должеше на желбата да се спречат непријателите на државата да не го искористуваат лидерскиот вакуум предизвикан од индиспозицијата на царот. Кралскиот двор се обидуваше што е можно подолго да ја намали сериозноста на неговата состојба, па дури и на кралицата два дена ѝ беше кажувано дека нема потреба да доаѓа во Софија. Нејзиното подоцнежно одбивање да дозволи обдукција, иако несреќно, лесно можеше да биде природна реакција на потресена сопруга и потреба да нема злокобно значење.

Царот, сепак, не беше толку млад како што некои го натераа да изгледа. До неговиот педесетти роденден недостасувааа само пет месеци и живееше живот што секој човек ќе го направи совршен кандидат за коронарна тромбоза. Нарушувањата во 1918 година, превирањата во периодот на Стамболиски, државните удари во 1923 и 1934 година, ужасите на ВМРО и деликатното дипломатско балансирање меѓу големите сили тешко дека му дадоа мир и одмор. Неговиот народ го познаваше како енергичен водач и здрав надворешен човек, но тој исто така беше предаден на прекумерно пиење и го наруши своето здравје со расипништво во младоста; постојано страдаше од дигестивен проблем и беше со исклучително нервен темперамент. Исцрпувачкото искачување на планината Мусала сигурно го донело и неговиот срцев удар и придружната пневмонија, а познато е дека на кратко се чувствувал лошо дури и пред да го напушти планинскиот дом. Оттука, нема потреба да се верува дека Борис е отруен или на друг начин зависно убиен, кога доказите за тоа се толку нејасни и контрадикторни.  (Продолжува)