Бугарија сакаше договор со сојузниците, но да ѝ останат окупираните територии дадени од Хитлер

Две прашања беа важна пречка за бугарскиот договор со сојузниците: барањето на сојузниците за безусловна капитулација и одбивањето да ѝ ветат на Бугарија дека ќе ги задржи териториите што ги доби од Хитлер и потоа ги анектира

Позицијата на Германија во Сталинград на почетокот на 1943 година стана толку критична што дури и најсилните бугарски германофили беа вознемирени. Самиот премиер Филов беше вознемирен. На 26 јануари 1943 година, тој напиша: „Убеден сум дека порано или подоцна Германците ќе се справат со ситуацијата, но се плашам од политичките одеци, не само во нашата земја, туку особено во Романија и Унгарија“. И покрај неговиот општ оптимизам, тој призна дека неодамна имал „неколку непроспиени ноќи“. На почетокот на февруари 1943 година, германската шеста армија во Сталинград конечно се предаде. Царот, кој обично стануваше малодушен при најмало назадување, ги прими вестите со изненадувачка смиреност. Целосното значење на Сталинград не беше веднаш сфатено; секако беше препознаено како сериозно уназадување, но не се сметаше за трајно. Дури и во Германија, еден пишувач на дневник напиша: „Масите мирно ја сфатија катастрофата. Само многу малку се способни да ги ценат целосните импликации на трагедијата. Официјалното соопштение е толку грубо формулирано што само оние што знаат можат да го толкуваат правилно“. Бугарскиот министер за војна, генерал Михов, се сретна со Хитлер во средината на февруари и се врати во Бугарија со мала вознемиреност за поразот од Сталинград; кога Борис разговараше со Бекерле неколку дена подоцна, неговиот единствен коментар беше пофалбата за „военото ремек-дело“ на Фон Клајст при повлекувањето.

Друга причина за постојаната доверба на царот можеби била верувањето – споделено и можеби инспирирано од Хитлер – дека алијансата помеѓу Москва и Западот се градеше врз такви непомирливи разлики што наскоро ќе се распадне, особено ако Советскиот Сојуз започне да изгледа како поголема закана од Германија. Така, Сталинград може да работи во корист на Оската. Филов забележа: „Не би ме изненадило ако по некои големи руски успеси Британците ја намалиле или запреле пратката во Русија“ со цел да ја продолжат војната и да ги исцрпат и двете континентални сили. Сепак, до крајот на март 1943 година, ефемерниот оптимизам на царот испари и тој уште еднаш беше убеден дека Германија веќе ја изгубила војната.

Сталинград означи пресвртница во војната и ова постепено реализирање имаше огромно влијание врз Бугарија во текот на следните месеци. Комунистичката партија, која беше замрена есента 1941 година, полека започна да заживува. Сепак, би било погрешно да се преувеличи влијанието на Сталинград врз бугарската влада во тоа време. Можеби владата требаше да биде позагрижена, но достапните докази покажуваат дека тоа не беше така. Главната причина за бугарската вознемиреност во овој период не била опасноста од Советскиот Сојуз, туку заканата од сојузничка интервенција преку Турција. Сојузниците ги поразија Германците во Северна Африка и имаа големи сили подготвени на Средоземното Море да отворат втор фронт, додека Црвената армија сè уште изгледаше далеку во степите.

Во почетокот на јануари 1943 година, генералот Михов отиде во Германија да разговара со Хитлер за одбрана на Балканот и да постигне договор за германско-бугарската командна структура во случај на сојузничка инвазија. На Бугарија ќе ѝ бидат потребни германски дивизии доколку биде нападната, но бугарската влада не сакаше да ѝ даде на Германија целосна контрола врз воените операции. Двете страни конечно се согласија дека ако Турција ја нападне Бугарија, Бугарија ќе ги насочи здружените сили и германските трупи во областа ќе бидат под бугарска команда; ако нападот го изврши Велика Британија на егејскиот брег, како што беше поверојатно, Германија ќе имаше врховна команда. Германија имаше ниско мислење за бугарските генерали, но бидејќи сметаше дека нападот од Турција е малку веројатен, оваа отстапка за националната гордост на Бугарија беше прифатлива.

Германската проценка на турската ситуација ја сумираше Морел, воздухопловниот аташе во Анкара: (1) Турците би сакале да останат неутрални; (2) Тие имаат огромен страв од Русија, која се „крие“ (das ihnen ans Leder wolle); (3) Тие ќе се борат ако нападнеме; (4) Тие не би се бореле ако Англија преземе да направи нешто во Турција. Токму оваа четврта можност ја вознемири Бугарија, бидејќи во текот на јануари 1943 година, премиерот Черчил и турскиот претседател Исмет Инону се состанаа во Адана, Турција, и се согласија за таканаречените „списоци од Адана“, кои вклучуваа одредба дека „дури и Германија да не ја нападне Турција, турските интереси можат да наложат таа да интервенира на Балканот за да спречи анархија. Таквата состојба може да се појави како резултат на зголемената германска слабост, неволјите во Бугарија, кавгата меѓу Руманија и Унгарија за Трансилванија или поголемиот грчки или југословенски отпор“. Имаше и извештаи за зголемен број Британци и Американци кои влегуваат во Турција, веројатно за да се подготви патот за база на сојузничките авиони во таа земја. Бројни бомбардери со долг дострел, наводно, биле стационирани во Алепо, Сирија, давајќи му кредибилитет на извештајот дека сојузниците планирале да бомбардираат балкански град таа пролет. (Германското разузнавање сè уште не знаеше кој град, но името беше кажано да започне со буквата „С“, што значи или Солун или Софија.)

Извештаите што стигнуваат до Департментот укажува на тоа дека бугарскиот народ, во споредба со Хуните, е помалку подготвен да ги признае грешките во политиката на нивната влада или да преземе позитивни активности што ќе бидат потребни доколку дадат некаков ефективен придонес за пораз на Оската, пишува во извештајот на американскиот Стејт департмент од 1943 до Британија

Додека беше во Германија, Михов ги уверил Германците дека бугарската војска е добро обучена и во добро расположение, но бедно опремена; тој стравуваше дека може да настане паника доколку сојузниците нападнат. Затоа бугарската влада започна интензивно да ја убедува Германија да испрати повеќе оружје – особено тенкови, авиони и тешко оружје. Бугарија се соочини и со гласината дека Сталин неодамна барал отворање на втор фронт на Балканот, иако дури и бугарскиот амбасадор признал дека оваа гласина не е веродостојна. Понатаму, Бугарија ги посочи британско-турските воени преговори во Анкара и доаѓањето на поранешниот американски министер во Бугарија, Ерл, како американски поморски аташе во Турција. Царот веруваше дека засега може да ѝ се верува на Турција поради воената ситуација, но тој навистина се плашеше од сојузничко истоварување на Крит и Пелопонез.

Превентивниот напад врз Турција сè уште беше популарна идеја во Бугарија. Хитлер му рекол на Борис на нивниот состанок на 31 март 1943 дека Германија останува цврсто против ваквиот напад и покрај тоа што верува оти Турција ќе се приближува сѐ повеќе кон Велика Британија. Се очекуваше стравот од Русија да ја задржи Турција претпазлива во однос на вмешување во војната, но Бугарија немаше многу доверба во турската неутралност и погрешно ги сметаше Турците како главна закана за безбедноста на Бугарија.

СОЈУЗНИЧКИТЕ УСЛОВИ ЗА МИР

Германците се повлекуваа од Русија и Северна Африка и очекуваната инвазија на југоисточна Европа поттикна голем број бугарски официјални лица да побараат контакт со Западот за да се огласи можноста Бугарија да ја напушти војната. Тие не веруваа дека војната е нужно изгубена, но сметаа дека е пожелно да се утврди сојузничкиот став „за секој случај“. Германците ги познаваа Бугарите доволно добро за да очекуваат да контактираат со сојузниците веднаш штом среќата на Оската започна да опаѓа, а фактот дека Германија го прекршила бугарскиот дипломатски кодекс во 1942 година се покажа корисен за потврдување на ова сомневање. [Германците периодично циркулираа копии на пресретнати пораки во супертајна кафеава брошура наречена „Кафеавиот пријател“]

Во 1943 година, за прв пат, Германија започна да поставува прашања во врска со активностите и движењата на одредени високи бугарски функционери. На пример, доверливиот човек на царот, Јордан Севов, беше во официјална посета во Истанбул на почетокот на 1943 година, наводно, за да ги испита намерите на турската влада кон Бугарија, но кружеа гласини дека тој всушност отишол да се сретне со претставникот на сојузниците, Ангел Кујумџииски. Овој човек, кој беше истакнат бугарски финансиер пред војната, дејствуваше како претставник на сојузниците со чин полковник во армијата на Соединетите Држави. Меѓутоа, прашање е дали Севов се сретнал со него или со кој било друг сојузнички претставник во тоа време.

Ален Далс, шеф на американското разузнавање во Швајцарија, беше во контакт со бугарскиот конзул во Женева, М.Х. Милев и безуспешно се обиде да го искористи за да дојде до амбасадорот, поранешниот премиер Георги Ќосеиванов. Милев ја извести Софија за развојот на настаните и објави дека „Ќосеиванов категорично ги отфрли сите обиди да стапи во врска со него“; но, тој предложи, „би било корисно за нас да знаеме што мислат Американците и кои се нивните намери во врска со односите со Бугарија, а истовремено да им дадеме до знаење за нашиот проблем“.

Мора да се каже дека самите сојузници не вложуваа многу напори да го охрабрат заминувањето на Бугарија од Оската. Две прашања беа важни пречки за бугарскиот договор со сојузниците: барањето на сојузниците за безусловна капитулација и нивната неподготвеност да ѝ ветат на Бугарија дека ќе ги задржи своите територијални придобивки. На конференцијата во Казабланка во јануари 1943 година, Черчил и Рузвелт се согласија дека треба да се бара безусловно предавање од Германија и Јапонија, иако постоеше одредено чувство за исклучување на Италија со цел да се охрабри распадот на Оската на нејзината најслаба алка. Како и да е, британскиот воен кабинет одлучи дека „би било подобро да ја вклучиме Италија, заради несогласувања што инаку би можеле да бидат предизвикани во Турција, Балканот и на други места“. Така, не беа дозволени никакви исклучоци од таа политика.

Исто така, не беа понудени никакви отстапки за територијалното прашање. Државниот секретар на САД, Кордел Хал, го извести американскиот претставник во Анкара:

„Стејт департментот доби сѐ поголем број извештаи кои укажуваат на желбата на разни т.н. ‘сателитски држави’ да воспостават контакт со официјални или неофицијални претставници на САД. Сите овие извештаи имаат еден заеднички елемент: поединците сакаат да се уверат дека нивните територии ќе бидат задржани на крајот на војната.

…Иако Департментот нема директни извештаи, јасно е дека голем број Бугари се обидуваат да го сторат истото во Турција.

Департментот униформно одби да дозволи дискусии, иако не се мешаше во собирањето информации од овие и други непријателски државјани од страна на разузнавачката служба“.

Британската влада не беше ништо повеќе воодушевена од разговорите со Бугарите, бидејќи во април 1943 година белешката до Стејт департментот на САД го содржеше овој пасус:

„Владата на Неговото височество досега не добиваше никакви индиции за мировни предлози од бугарската влада. Доколку се направат какви било пристапи во иднина, ќе биде отворено Владата на Неговото височество да донесе одлука за нивните заслуги дали треба да се поттикнуваат. Сепак, треба да се има на ум дека какви било преговори меѓу Владата на Неговото височество и Бугарите одеднаш ќе предизвикаат најголем сомнеж кај грчката, југословенската и турската влада.

Американскиот одговор на горенаведената белешка го сумираше официјалниот став во Вашингтон дека досега остварените контакти од Бугарите не биле доволно сериозни за да бидат повеќе охрабрени:

„Општиот тенор на извештаите што стигнуваат до Департментот укажува на тоа дека бугарскиот народ, во споредба со Хуните, е помалку подготвен да ги признае грешките во политиката на нивната влада или да преземе позитивни активности што ќе бидат потребни доколку дадат некаков ефективен придонес за пораз на Оската. Департментот затоа смета дека агенциите што се занимаваат со состојбата на јавното мислење во Бугарија треба да ги интензивираат своите напори за промена на бугарскиот менталитет, прелиминарно на какво било укажување на интерес за било што бугарските портпароли мора да го кажат“. (Продолжува)