Договорот Данекер-Белев и инцидентот во Ќустендил

Договорот Данекер-Белев беше потпишан на 22 февруари 1943 година и веднаш започнаа тајните подготовки за собирање на Евреите во неколку големи логори. Евреите од Скопје беа предупредени неколку дена порано, иако многумина не веруваа во тоа. Инцидентот во Ќустендил ги измени сите распореди за собирање на Евреите и во Бугарија и во окупираните територии

Донесувањето закони беше една работа, нивното спроведување беше друго. Најдобар пример беше законот со кој се бараше Евреите да носат жолта sвезда. Наместо да бара Евреите да прават свои амблеми, владата одлучи да ги произведе; но недостатокот на електрична енергија значително го одложи производството – или така им беше кажано на Германците. До октомври 1942 година беа направени доволно sвезди само за дваесет проценти од еврејското население; по неколку дена, многу од оние на кои им беа дадени sвезди ги симнаа. Оваа непослушност беше овозможена, се вели во германски извештај, од „неактивноста на полицијата и целосната рамнодушност на мнозинството бугарски народ“. Многу Евреи на почетокот се чувствуваа навредени од ознаките, но добија многу симпатии што гордо ги носеле. Некои дури ја носеа жолтата sвезда заедно со сликата на царот.

Спротивставувањето на поекстремните закони се разви и кај лидерите на владата, чии активности понекогаш се разликуваа од нивните зборови. Можеби највпечатливиот пример беше примерот на Петар Габровски, министерот за внатрешни работи, кој беше спонзор на антиеврејското законодавство. Во септември 1942 година, група од 350 Евреи се собра пред министерството во знак на протест против неговите неодамнешни одлуки. Габровски ги виде од својата канцеларија и ги покани во дворот каде, на изненадување на сите, разговараше со нив половина час. Најлошото помина, рече тој, и немаат потреба да се грижат, бидејќи владата предвиде сè. Потоа застана пред портата и лично го увери секој од делегатите дека нема опасност.

Овој инцидент предизвика вознемиреност кај Германците и во антисемитскиот Комесаријат за еврејски работи. Истиот ден, Габровски им наредил на бугарските весници да не спомнуваат ниту за еврејското прашање ниту за активностите на Комесаријатот; ситуацијата е веќе утврдена, рече тој, и немаше смисла да се алармираат луѓето. Тој и министерот за правда Константин Партов, исто така, го информираа Александар Белев, шефот на Комесаријатот, дека Дворот и Советот на министри сакаат одредена умереност во акцијата преземена против Евреите; затоа царот сè уште не го потпишал законот за ограничување на Евреите во одредени театри и таверни. Покрај тоа, секретарот на Кралскиот двор, Станислав Балан, постапувајќи по наредба на самиот цар, директно посредувал кај Комесаријатот во име на болен Евреин кој живеел во близина на летната палата на царот.

Дончо Узунов, пратеник кој гласаше за антисемитските закони, се пожали дека нивното спроведување е честопати обележано со суровост и садизам и рече дека се неопходни некои контроли и надзори за да се спречи премногу ревносен службеник да ги надмине границите на човечноста. Егзархот Стефан имаше проповед во која тој рече дека бог ги казнува Евреите за нивните гревови, но дека само бог ја решава судбината на Евреите и човекот нема право да ги прогонува; напротив, беше должност на сите христијани да се однесуваат кон нив како кон браќа и да им помагаат од секој поглед. 

Амбасадорот Теодор Бекерле, сепак, во своите извештаи до Берлин негираше дека владините службеници биле благи кон Евреите. Една од причините што Бугарија не сакаше да преземе нешто, објасни тој, е што многу Евреи биле државјани на други земји и овие земји протестираа против секое ограничување. (Министерот за надворешни работи ги собра овие белешки, кои вклучуваа неколку од Италија, Руманија, Унгарија, француската власт во Виши и Шпанија, и му ги испрати на Белев и неговиот Комесаријат како навестување.) Бекерле, во одбраната на бугарската влада од обвиненијата нанесени од незадоволен бугарски професор, изјави дека идејата дека Дворот бил под еврејско влијание е „глупаво озборување“.

ДОГОВОРОТ ДАНЕКЕР-БЕЛЕВ

Извештајот на Бекерле привремено го укина сомнежот во Берлин, но идното однесување на Бугарија сигурно ќе биде под лупа на увид. Ова беше жално, бидејќи најважниот проблем допрва требаше да дојде – германското барање за „конечно решение“ на еврејското прашање. Уште во декември 1941 година, Хитлер ги извести Бугарија и другите земји од Источна Европа дека Германија е подготвена да ги депортира своите Евреи на Исток (Полска, или подоцна, окупирана Русија) ако тие сакаат. Бугарија не сакаше. Во јуни 1942 година, Александар Белев изјави дека преселувањето на Евреите ќе биде можно само по завршувањето на војната или кога ќе се земе соодветна земја од сојузниците во Африка или на Исток, но тој додаде дека може да се преземе нешто порано ако Германија ја преземе целосната одговорност за задачата. Во истиот месец стапи во сила нова уредба во новите анектирани делови на Македонија и Беломорие (бугарско име за Егејска Тракија) со кои на жителите им се дава целосно бугарско државјанство, освен ако не посакаат поинаку и ја напуштат земјата; меѓутоа, на Евреите експресно им беше ускратено правото да добијат државјанство. Ова им сугерираше на некои набљудувачи дека Евреите наскоро ќе бидат депортирани.

Првиот потег на Германија беше да се убеди Бугарија да ги напушти своите еврејски граѓани кои престојуваат во Германија. Хилберг за оваа стратегија вели: „Странските Евреи во Рајхот беа искористени како клин. Откако странската влада ги напушти своите Евреи во странство, полесно беше да се натера да се откаже од своите Евреи дома“. Бидејќи само 30 бугарски Евреи биле тогаш во Германија, Бугарија не гледаше смисла да предизвикува потешкотии по ова прашање, иако и Италија и Унгарија се спротивставуваа на слични барања. Германија веќе ги лиши од германските државјанства своите Евреи кои живеат во странство; шеесетина биле во Бугарија, но бугарската влада никогаш не презеде никакви конкретни мерки против нив. 

Во септември 1942 година, Рибентроп нареди да се направат сите дипломатски напори за да се забрза депортацијата на Евреите од различните земји во Европа, и тој конкретно ја спомна Бугарија. Бекерле извести дека бугарската влада е воодушевена од предлогот, но има одредени потешкотии; на крајот на краиштата, ако владата не беше во можност да им го одземе бугарското државјанство на Евреите, тешко дека ќе бидат можни порадикални мерки. Понатаму, тој објави, поради недостиг на работна сила во Бугарија, премиерот Филов не сметаше дека возрасните мажи Евреи можат да бидат поштедени од нивната сегашна работа за изградба на патишта; и таксата од 250 рајхсмарки што Германците сакаа да ја наплатат за секој „преселен“ Евреин се сметаше за превисока.

Во септември 1942 година, Рибентроп нареди да се направат сите дипломатски напори за да се забрза депортацијата на Евреите од различните земји во Европа, и тој конкретно ја спомна Бугарија. Амбасадорот Бекерле извести дека бугарската влада е воодушевена од предлогот, но има одредени потешкотии

На германската влада сега ѝ беше јасно дека царот не сака да преземе драстични активности против Евреите во Бугарија, но нацистите веруваа дека тој може да биде убеден да дозволи „преселување“ на Евреите од анектираните територии. Во јануари 1943 година, SS-Hauptsturmführer (капетан) Теодор Данекер дојде во Бугарија како специјален претставник на Адолф Ајхман да преговара со Белев за депортација на македонските и тракиските Евреи. Ако требаше да се направи одредена отстапка за еврејското прашање, царот претпочиташе да жртвува небугарски отколку бугарски Евреи. Следствено, тој даде одобрение дека во актот за депортација да се прецизира дека тој „се согласил само на протерување на Евреите од новите земји на Истокот. Од самите бугарски Евреи тој сакаше да бидат депортирани само само мал број болшевичко-комунистички елементи“. На преостанатите бугарски Евреи треба да им биде дозволено да останат во земјата, бидејќи сè уште беа итно потребни за изградба на патишта.  

Ова беше границата до која Белев беше овластен да оди, но за време на преговорите за спогодбата со Данекер тој направи нови пресметки и откри дека на новите територии немало 20.000 туку само околу 12 000 Евреи. За да ја достигне посакуваната квота, тој требаше да вклучи 8.000 бугарски Евреи во депортацијата; затоа ја означи ограничувачката фраза „од новите бугарски земји, Тракија и Македонија“ од нацрт-копијата на договорот. Покрај тоа, Белев одлучи дека Евреите избрани за прва депортација не треба да бидат политичките активисти, како што насочуваше царот, бидејќи тие ја зафаќаат елитата на секоја заедница.

Договорот Данекер-Белев беше потпишан на 22 февруари 1943 година и веднаш започнаа тајните подготовки за собирање на Евреите во неколку големи логори. Граничните чувари беа зголемени за да спречат бегства, бидејќи властите беа свесни дека неколку поединци Евреи веќе дознаа за планот. Навистина, Евреите од Скопје беа предупредени неколку дена порано, иако многумина не веруваа во тоа. Планот предвидувал полицијата во даден град да оди во домовите на Евреите во раните утрински часови и да им наложи на семејствата да го спакуваат својот имот во рок од еден или два часа. Тогаш сите ќе беа собрани на некое централно место – во Скопје, на пример, во напуштен магацин за тутун – каде што можеа да се чуваат неколку недели додека не бидат депортирани.

Градовите избрани во Бугарија беа Пловдив, Варна, Ќустендил, а подоцна и Софија. Датумот требаше да биде 10 март 1943 година. На 2 март Советот на министри, постапувајќи под надлежност на законот „Сите мерки“, изгласа одземање на државјанството на сите бугарски Евреи и конфискација на имотот на оние што ја напуштиле земјата. 

ИНЦИДЕНТОТ ВО ЌУСТЕНДИЛ

Инцидентот во Ќустендил ги измени сите распореди. Еден од службениците на Белев, Л.Б. Паница, имал еврејска љубовница, на која ѝ раскажал за плановите за депортација на Евреите од Ќустендил и другите бугарски градови. Таа информирала некои пријатели во Ќустендил, кои пак контактирале со Јако Барух, еврејски адвокат во Софија. Барух и другите потоа отидоа да го видат Димитер Пешев, претставник на Ќустендил во Народното собрание и негов потпретседател.

Пешев не слушнал ништо за овие планови и не сакал да верува во приказната сè додека не му телефонирал на началникот на полицијата во Ќустендил, кој ја потврдил. Пешев тогаш набрзина договори состанок со министерот за внатрешни работи Габровски во знак на протест против наредбите за депортација.

Габровски најпрво негираше постоење на такви наредби; но кога му беа соопштени деталите за операцијата во Ќустендил, тој го известил Филов и побарал упатства. Филов одговори дека наредбите не можат да се променат. Делегацијата отиде дома во очај.

Следното утро, тие дознаа дека ситуацијата е целосно променета. Наредбите беа откажани; оние наредби што веќе биле испратени биле противречни и Евреите биле ослободени. Причините за оваа промена сè уште се предмет на многу контроверзии. Групата Пешев знаеше само дека Габровски го напуштил Собранието во единаесет таа вечер; на полноќ се врати и без образложение рече дека наредбите се откажани. Бекерле извести дека депортацијата била запрена по наредба „од највисокиот орган“, но и тој не знаел нешто многу повеќе.

Многу некомунистички историчари, вклучително и Бенјамин Ардити, му дадоа признание на царот, бидејќи тој ги носеше конечните одлуки во земјата и тешко дека Филов би се осмелил да ги загрози односите со Германија на своја одговорност. Многу Евреи во Бугарија и Израел денес сигурно веруваат дека царот ги спасил. Комунистите никогаш не ја прифатија оваа теорија; тие тврдат дека токму протестите на Комунистичката партија и народните маси ја спречиле депортацијата, а во декември 1966 година организираа изложба во Софија за да го докажат ова тврдење.

Извештаите за инцидентот се разликуваат доволно за да се направат можни различни толкувања, но традиционалното гледиште сепак изгледа најверојатно. Борис претпочиташе да му ги препушти непријатните детали на Комесаријатот на Белев, но еден факт е надвор од прашање – ако царот сакаше Евреите да бидат депортирани, тие ќе беа. Антиеврејските мерки беа секако непопуларни кај бугарскиот народ, но овој факт беше оправдување колку и причина за недепортирање на Евреите. Границите на можноста на бугарската влада да ги спречи германските барања беа прикажани во текот на следните неколку месеци. (Продолжува)