Хајдн им беше ментор и на Моцарт и на Бетовен

Хумористичен, искрен, плоден и секогаш длабоко хуман, австрискиот композитор е заслужен за измислувањето на симфонијата и гудачкиот квартет. Дури и ако тоа не е строго точно, неговата креативност ја обликуваше западната класична музика

Најславниот европски композитор кон крајот на 18. век, Јозеф Хајдн (1732-1809) беше познат по неговата брилијантна синтеза на новите стилови, што помогна да се постави текот на западната класична музика каква што ја знаеме.

Познат како татко на симфонијата и на гудачкиот квартет, во реалноста тој не измисли ниту едно ниту друго – но консолидираше нови принципи на музичката форма, засновани на рамнотежа и пропорција, очекување и исполнување. Подарокот на Хајдн беше во менувањето на правилата за да се обезбеди разновидност, создавање тензии и драматични ефекти. Колку и да беше хумористичен, Хајдн секогаш ја открива својата длабока хуманост во неговата музика.

Deutschlandlied, германската национална химна – и австриската пред тоа – првично беше патриотската химна на Хајдн напишана за императорот Франц II, Gott erhalte Franz den Kaiser. Хајдн ја користел мелодијата и во неговиот гудачки квартет Оп 76 бр. 3 „Император“. Тоа е, исто така, химната Glorious Things of You are Speken. Концертот за труба на Хајдн е омилен na професионалците, додека бавниот став на неговата симфонија „Изненадување“- каде што нежната тема е исцртана со запрепастувачки фортисимо акорд – е една од првите мелодии што се предаваат на часовите по музика за деца.

Неговиот живот…

Роден е во Рорау во 1732 година; неговиот татко изработувал дрвени тркала, мајка му била готвачка, а неговиот помлад брат Михаел исто така би бил композитор. На едвај шест години, дарбата на Јоџрф му овозможила да стане хорист во Хајнбург, а потоа бил забележан неговиот талент за хорот на катедралата Свети Стефан во Виена. Ова искуство на последните гроздови на барокната музика биле клучни: Хајдн подоцна ќе рече дека најмногу научил слушајќи. Тој стана слободен музичар – пеејќи, свирејќи, предавајќи – продолжувајќи го своето неформално образование со вредно проучување на контрапунктот и теоријата. Работејќи накратко како помошник на композиторот Никола Порпора (наставник по пеење на познатиот кастрато Фаринели), тој беше запознаен со многу виенски клучни луѓе од културата, меѓу нив и царскиот дворски поет Метастасио и композиторите Хасе и Глук.

Кога стигнуваат нарачки од аристократските кругови на градот, Хајдн почнал да пишува симфонии во служба на грофот Морзин. Подобрените изгледи ја создадоа можноста тој да се ожени со Марија Ана Келер, што за жал не беше идеален брак. Но, животната работа дојде во 1761 година, кога принцот Паул Естерхази – супербогат, љубител на музиката – го назначи за заменик капелмајстер во палатата Естерхази во Ајзенштат. Хајдн добил целосна контрола како капелмајстер кога екстравагантниот Николас го наследил својот постар брат следната година. Николас изгради летна палата, во Естерхаза, во близина на Ферто преку границата во Унгарија, и додека Хајдн никогаш не ја изгуби врската со Виена, тој напиша дека тоа што е толку оддалечен го принудило да биде оригинален.

Пишувањето музиката во Естерхаза може да биде интимна, како кај баритонските трио (Николас беше опседнат со овој жичан инструмент кој наскоро ќе застари), или славенички, како во кантатите или мисите за именден. За 25-члениот оркестар на дворот, Хајдн напиша симфонии – Trauersymphonie е Хајдн во драматичен модус – и концерти, меѓу нив и Концертот за виолончело во Ц. За новоизградената оперска куќа, Хајдн компонирал и опери. Il Mondo della Luna, поставувајќи ја комедијата на Голдони за лажен астроном, инаугурираше нова сезона во 1776 година, додека самиот Хајдн беше горд на La Fedeltà Premiata, со нејзините елементи и на сериозна и комична опера. Хајдн се здоби со име за себе во круговите многу подалеку од Естерхази, а Николас го ценеше: откако дозна дека Луиџија Ползели, пејачка меѓу неговите вработени што требаше да ја отпушти, беше љубовница на композиторот – а тој речиси сигурно татко на нејзиниот втор син, Антонио – принцот ја задржа.

До 1780-тите, договорот на Хајдн му дозволуваше и порачки од надвор. До 1790 година, не патуваше само музиката. По смртта на Николас, неговиот син Антон ги намали обврските на Хајдн, што му овозможи на композиторот да ја прифати поканата за Лондон од импресариото ЏП Саломон и нарачка за симфонии. Во јавноста се славеше доаѓањето на „најпрославениот композитор во Европа“. Пловењето од Кале до Англија на Нова година 1791 година беше симболично: посетата би довел до нов живот и уметничка слобода. Лондонските симфонии беа екстатично прифатени и Хајдн се нашол себеси славен како „Шекспир на музиката“. Неговите композиции од оваа деценија сигнализираат креативна обнова во секој жанр, вклучувајќи песни и пијано триа. И додека тој накратко го подучува младиот Лудвиг ван Бетовен во Виена, огромното траење на неговата кариера од доцниот барок до почетоците на романтичното движење станува јасно.

…и времињата

Војната беше речиси постојана позадина во Европа од 18. век. Во 1740 година, пристапувањето на Марија Терезија ​​како царица на Светото римско царство ја предизвикало војната за австриско наследство, проследена со седумгодишната војна. Главниот ривал на Марија Терезија ​​беше Фредерик Велики, работодавачот на синот на на Бах, Карл Филип Емануел, кој беше многу почитуван од Хајдн и неговото влијание беше широко препознавано. Ова беше и доба на просветителството, на Дидро, Русо и Волтер и, делумно благодарение на пријателствата и врските направени во Виена, Хајдн одржуваше контакт со поширокиот интелектуален свет, постојано собирајќи книги. Тој сугерираше дека понекогаш се занимава со морални и филозофски прашања во неговата музика. Неговата симфонија бр. 22 е позната како „Филозоф“, иако тоа не е име дадено од Хајдн.

Благодарение на растечката музичка издавачка индустрија, музиката на Хајдн стана популарна низ цела Европа. Во Париз, Шевалие де Сент-Жорж нарачал симфонии за Олимпискиот Концерт на Лож во 1780-тите (париските симфонии, бр. 82-87). Во публиката за да ги слушне беше и ќерката на Марија Терезија, Марија-Антоанета. Француската револуција значеше дека таа нема да остане кралица уште долго, но бидејќи многу ја сакаше симфонијата бр. 85 тоа доведе до нејзиниот прекар La Reine. Концертите на Хајдн во Лондон на плоштадот „Хановер“ и просториите на Кингс Хејмаркет се дополнително сведоштво за овој растечки феномен на музика за јавно образование и забава, наместо за религиозен контекст или за приватни настапи за ултра привилегираните.

Ова беше и ера на научниот напредок. Во јуни 1792 година, Хајдн ја посети Опсерваторијата во Слаф, домот на еминентниот астроном и откривач на Уран, Вилијам Хершел, и неговата сестра Каролина, исто така астроном. Хајдн не се сретнал со Хершел тој ден, туку го прегледал неговиот телескоп од 40 метри, тогаш најголемиот постоечки. Дали оваа посета подоцна имаше врска со отворањето на неговиот ораториум „Создавањето“ – засновано на Книгата на Битие и на Изгубениот рај на Милтон – Претставата на хаосот? Тоа е едно од неговите најпривлечни музички парчиња, неговите неповрзани хармонии и градењето на акутна тензија ослободено само со фортисимо декларацијата на зборот „Светлина“ од хорот!

Виктор Вајскопф, поранешен директор на ЦЕРН во Швајцарија, сакал да пушта снимка од овој пасус кога држел предавања за космологија во 1960-тите. (Како за фуснота: кратер на Месечината беше именуван за Хершел, еден на Марс сега се вика Хајдн.)

Како и „Создавањето“ и „Годишните времиња“, остарениот Хајдн – побожен католик, кој вообичаено пишуваше „In nomine Domini“ на почетокот на секој дел и „Laus Deo“ на крајот – се врати на поставките на мисата, сега на поголем размер. Неговото знаење за ужасот на француските револуционерни војни се одрази во неговата Missa in Tempore Belli (Миса во време на војна) и Missa in Angustius (Маса во проблематично време, позната и како Нелсонова миса). Француското почитување на статусот на Хајдн значело дека во 1809 година, неговата последна година, кога Наполеон повторно ја нападнал Виена, на двајца француски војници им било наредено да ја чуваат вратата на композиторот за да ја осигураат неговата безбедност.

Зошто е сѐ уште важен

Без Јозеф Хајдн, немаше да го има Бетовен. Помладиот неволно рече дека не научил толку многу од него, но сè што стана музика и што Бетовен го апсорбираше беше обоено од често радикалната практика на Хајдн. Моцарт, кому Хајдн му беше нешто како ментор, му посвети квартети во знак на благодарност за неговиот пример. Мајсторот на мелодискиот изум, неговото обликување на едноставни мотивирачки ќелии од кои еволуираат цели движења – дури и цели дела – ќе стане белег на неговиот стил. Занаетот, емоционалната острина и духовитоста на неговата музика сè уште живописно комуницираат.

Големи изведувачи

Поврзаноста на Естерхази значеше дека диригентите како Антал Дорати со Филхармонијата Унгарија и од неодамна Адам Фишер со австроунгарскиот оркестар Хајдн, направија нивната работа да ги снимат комплетните симфонии, сите 104 нумерирани – да бидат богатство.

За многумина, сепак, перодичните настапи на Николаус Харнокорт, Франс Бриген и Кристофер Хогвуд имаат предност. Хајдн беше фундаментален за Сајмон Ратл, исто така и за Марис Јансонс. Има голема јасност во изведбите на Quatuor Mosaïques, додека Kodály Quartet и Takács Quartet внесуваат унгарски сензибилитет во нивното авторитативно свирење.

Снимките на Џон Елиот Гардинер на мисите на Хајдн со хорот Монтеверди и Англиски барокни солисти се секогаш наградувачки и Џон Мекејб понуди композиторски увид во неговото восхитувачко снимање на комплетните сонати за пијано во средината на 1970-тите. Сесилија Бартоли е богато експресивна пејачка на Хајдн. (Продолжува)