Нацијата и договорот: Изгубена во преводот или во договарањето
Ило Трајковски
Илинден 2018 помина! Прославата на нашиот најголем национален празник повторно наместо зајакнување на националното единство донесе продлабочување на поделбите. Непријатните настани од прославата на Мечкин Камен потсетија на едно слично сквернавење на празникот од пред дваесетина години. Актуелниот ни претседател Ѓорѓе Иванов се спореди себеси со тогаш поплуканиот претседател Киро Глигоров. Но, за разлика од тогаш, „непознатата течност“ на Сребра Тодевска, од устата на Иванов се излеаја траорни и трауматизирачки зборови. Тој констатира дека секогаш кога личните и партиските интереси преовладуваат над општата волја и националниот консензус се случуваат национални катастрофи. Но заборави да се потсети дека токму тој самиот како „татко“ на нацијата има најголема одговорност за актуелните состојби. Поставувајќи се себеси за единствен верен толкувач на општата волја, тој во 2015 прогласи амнестија, односно даде аболиција на лица кои нацијата ја третираа како приватен партиски зграб. Што е тоа ако не вовед во национална катастрофа? Откако постојат, нациите како модерни творби се отелотворуваат во државни органи чии функционери се владеат според устав и закони, а не според волјата на партијата, на кланот преставено како одбрана на „општата волја“.
Но нема само претседателот проблем со разбирањето на националното прашање, националниот консензус и националноста воопшто. И актуелната власт се мачи себеси и нас со тоа прашање. Нејзините поклоници, пак, ја стигматизираат секоја критика на договорот како национално предавство, од вмровски позиции се разбира! Нема место за независно промислување на еден конкретен продукт на конкретни лица со конкретни мани и вредности. Постигнатиот договор со Грција го претставуваат како конечна, „еднаш за секогаш“ потврда и афирмација на македонската нација! А, во договорот ни збор за нацијата! А националното прашање е политички најосетливото прашање и истовремено најслабата точка на договорот. Успехот на закажаниот референдум кај нас, а потоа и ратификацијата на договорот во Грција зависи од одговорот на прашањата дали тој препознава и признава постоечка македонска нација или не, односно дали создава нов национален идентитет (северномакедонски) или не.
Внимателното исчитување на официјалната верзија на договорот на македонски јазик покажува дека во него именката нација или од неа изведените придавки националност, националн/и/о/а е употребена само еднаш, како „национално ниво“ (кога во член 2 став 3/б/II се утврдува „можен референдум на национално ниво“). Овој редуциран говор за националната тематика е различен од говорот за неа во верзијата на договорот на англиски јазик за која претпоставувам дека е оригиналната верзија на која е првично составен договорот и од која потоа се правени преводите на македонски и на грчки јазик. Надмоќта на составувачот на договорот е впишана на англиски јазик.
Официјалните грчки и македонски одговори на овие прашања се дијаметрално спротивни. Одговорот на грчкиот премиер Алексис Ципрас даден неодамна за весникот „Катимерини“ јасно гласи: Договорот не признава постојна македонска нација, туку отвора врата за конструирање нов национален идентитет (сите ќе ги викаат граѓани на Северна Македонија). Одговорот, пак, на македонскиот премиер Зоран Заев е повторен повеќе пати: Со договорот еднаш за секогаш се гарантира македонскиот национален идентитет.
Значи дека има две национални вистини: Ципрас не признал постојна македонска нација, Заев не прифатил да се откажеме од нашиот сегашен идентитет! Ова не соочува со две прашања. Прво, како вака спротивставени вистини може да произлезат од оригиналната вистина чии преводи се македонската и грчката национална верзија? Второ, дали на составувачот и гарантот на оригиналната верзија му е важно како она што го напишал се прима и „продава“ во двете земји?
Дискурзивната анализа (анализата на говорот) на англиската верзија на договорот покажува дека термини со кои се зборува за нацијата се употребени најмалку седумдесетина пати. За разлика од тоа, во македонската верзија единствена форма во која се среќава говорот за нацијата е во името на Обединетите нации и само еднаш во изразот „референдум на национално ниво“. Сите други англиски термини кои на еден или друг начин зборуваат за национална тематика се заменети со именката држава или од неа изведени придавки. Државата или нејзините претставници како замена за нацијата! Така, на пример, оригиналната англиска дефиниција на нашата националност како втора страна во договорот, содржана во Член 1/б („The nationality of the Second Party shall be Macedonian…“) е преведена и заменета со “Државјанството на Втората страна ќе биде македонско“). Истото е направено со замената на изразот „former national flag“ („поранешно национално знаме“, се мисли на старото македонско знаме со ѕвездата од Вергина). Тој во нашата верзија е пренесен со изразот „поранешно државно знаме“.
Иста таква конверзија е направена и во грчката верзија. Затоа и Ципрас е во право кога вели дека никаде во договорот не се признава македонска националност. Во грчката верзија англиската дефиниција на нашата националност е пренесена со изразот „итагенеиа Македоники“ (Η ιθαγένεια θα είναι Μακεδονική) со значење на македонско државјанство. Значи и тука при преводот е прибегнато кон државата, а не кон народот (етносот) со кој на овие балкански простори се поврзува идејата за нацијата.
Креаторот и составувач на договорот на англиски јазик ваквите спротивставени локални толкувања ги следи мирно и, досега барем, не се вклучи во арбитрирање. Но, ако навистина е заинтересиран за судбината на договореното, не ќе може, а да не се произнесе. Не само во врска со националното прашање, туку и за актуелното централно прашање за важноста на референдумот и, посебно исходот од него за стапување во сила на договорот. Според локалните протагонисти на договорот, референдум и не мора да има, ако има не мора да е задолжителен, а ако има и е консултативен, не е битен исходот од него! Договорот ќе стапел во сила независно од сето тоа, односно како што вели премиерот, ако граѓаните не решат, ќе решат институциите!
Но така не вели самиот договор. Според словото на напишаното, ако втората страна одлучи да оди на референдум, исходот од него треба да е во духот на договорот, односно да „е конзистентен со оваа спогодба“. Само при таков исход од договорот и следствено на тој исход завршена постапка „…за усвојување на амандманите на Уставот…, Првата страна ќе го ратификува Протоколот за пристапување на Втората страна во НАТО“, а вакво нешто е потребен национален консензус, а не силување на процедурите.
Килави, трапави, прости, агресивни или неизбањати и какви сè уште не ги нарекуваат, и тие се Македонци! Ако националниот консензус со нив или со нивните претставници не е можен денес, веројатно, ќе биде можен утре, ако се поработи на тоа и по прочистувањето кое треба да се случи низ судските инстанции, но и јавните промислувања и соочувања со себеси.