Илегалната моќ на политичките лидери

Ило Трајковски

Еден од најчесто слушаните зборови деновиве е изразот „лидерска средба“. Медиумите повторно го насочуваат вниманието на јавноста кон нашите лидери. Мојот поглед кон нив е воден од прашањето за изворите на нивната моќ. Од каде извира моќта на македонските политички елити – водства, лидери и лидерства? Фотографиите од последните, но и од претходните лидерски средби неодминливо ме соочуваат со прашањето како тоа да нема еден меѓу нив за кој да не се врзува некоја корупциска афера? Врз основа на претходни анализи, овде го споделувам тврдењето дека моќта на македонската политичка елита главно извира од илегални извори – таа е неуставна, незаконска.
Најпрво се поставува прашањето како таквата моќ опстојува, како се репродуцира во услови на формално демократски политички систем и на, претпоставено, владеење на законот? Ако е незаконска, зошто не бидува казнета и урната? Одговорот на ова прашање има два клучни аргументи. Едниот доаѓа од поимот „заробена држава“, а вториот од социолошкото објаснување (на Рајт Милс) дека таквата моќ е институционализирана. Значи, таа иако е незаконска, општествено не се третира како криминална туку како допуштена, односно нормална. Иако е незаконска, таа е јавно одобрена моќ.
Мнозинството граѓани – и учени и неучени – им се воодушевуваат, ги воздигнуваат, ги гласаат и избираат луѓето со многу богатство и многу моќ. Тие не се прашуваат од каде извира таа моќ или како дошле до толкава моќ. Штом ја имаат, значи дека се многу снаодливи, односно многу паметни. Затоа заслужуваат да бидат на власт, на пример, Доналд Трамп во САД, или Груевски и Заев во РМ.
Во што ја препознаваме илегалноста на политичката моќ? Прво, по местата; и второ, по начинот на кој се донесуваат клучните политички одлуки. И местата и начините на политичко одлучување се карактеризираат по нивната вонформална институционалност и според тоа, незаконитост. Во однос на топографијата на политичкото одлучување, во Македонија во изминатите две и пол децении на независност се истакнуваат неколку вонинституционални политички места: Клубот на пратеници како место број еден, резиденцијата или зградата на амбасадата на ЕУ или на САД, како политичко место број два и како трето, канцелариите на политичките партии, но не во парламентот туку во зградите на самите партии, потоа извикани ресторани, на интернет и со посредство на обострано доверливи лица, т.н. „луѓе за врска“ сл.
Во однос на технологијата на вонинституционалното и незаконско одлучување, како главни начини се издвојуваат меѓусебните јавни, полујавни и тајни договори. И едните и другите најчесто содржат важни елементи за кои јавноста дознава „на парче“ и секогаш неофицијално преку медиумите. И јавните и полујавните договори во институционална процедура влегуваа дури по подолготрајни контроверзии во јавноста. Но, покрај ваквите јавни или полујавни договори постојат и такви кои биле или сè уште се тајни – за некои знаеме, а за други претпоставуваме дека постојат. Тоа се договори склучувани „во четири очи“ меѓу водачите на главните политички партии или водачите на одделни клики во самите партии. За некои од нив дознаваме преку мемоарите или другите облици на сведочења на учесници во тие договори.
За еден друг таков договор (посакуван но нереализиран) јавноста дозна преку аферата „Пуч“ која до денес ги тресе македонската политика, економијата и државата, предизвикувајќи една од најголемите кризи во земјата. Оваа афера јасно ја илустрира феноменологијата на илегалната моќ. И во овој случај, како и во другите претходно споменати, политичките елити на власт или во опозиција пројавуваат поголема моќ во споредба со моќта која произлегува од нивните институционални овластувања. Она што ги придвижува или ги блокира јавните институции не се моќите со кои тие, односно нивните функционери располагаат врз основа на законски пропишаните овластувања и надлежности. Од каде извира таа придвижувачка надмоќна или хегемонска моќ на политичарите со која тие ги зграбуваат јавните институции?
Формално-правно гледано, моќта на политичарите на власт извира од нивната положба во системот на државната и локалната власт. Моќта, пак, на политичарите во опозиција извира од институционализираноста на опозициското дејствување во услови на претставничка демократија. Но, во понапред наведените примери станува збор за вонинституционална, односно незаконска моќ.
Доколку дејствувањето на премиерот од аферата „Пуч“ и на тогашниот лидер на опозицијата беше чисто институционално осмислено и врамено, тогаш најпрво лидерот на опозицијата добиените материјали не би ги добил, а откако ги добил, би ги пријавил кај за тоа надлежната државна институција – Јавното обвинителство. Наместо тоа, тој влезе во незаконско нагодување со тогашниот премиер и по цена на прикривање на информации за сторени кривични дела. Зошто го направил тоа?
Незаконската моќ на Груевски, пак, се открива, прво во неговото признание дека некои од нелегално прислушуваните разговори во кои се зборува за корупциски и други криминални дејствија на јавни функционери и на него самиот „… се точни, некои делумно точни, а некои лажни“ и второ, во ставањето на правосудниот систем во функција на гонење на лидерот на опозицијата и неговите соработници. Зошто го направил тоа?
Одговорот и на првото и на второто прашање е следен: затоа што можеле (имале можност, имале моќ) да го сторат тоа. Таа нивна моќ извира надвор од законските овластувања поврзани со институционалните положби кои ги заземале или со службените улоги кои ги играле како јавни функционери. Таа моќ извира од мрежите на неформални односи на политичарите со другите сектори од општеството. Кои се тие извори?
Според моите анализи на тековното преструктурирање на социолошкото јадро држава-граѓани, главните ресурси на незаконската моќ на политичките елити се лоцирани во четири нуклеуси на новиот општествен поредок: тајните служби, приватните претпријатија, групите на организиран криминал и политичките партии. Во врска со нив политичката елита ја генерира својата превласт низ три механизми на илегална репродукција на моќта: инструментализација на тајните служби, политичко задолжување на стопанските чинители и политизација на криминалот.
Овие појави се константно присутни во македонската политика од осамостојувањето до денес. Во изминатите речиси три децении со државните ресурси управуваат пет политички елити кои произлегоа од двете доминантни македонски политички партии – СДСМ и ВМРО-ДМПНЕ, на една страна и од трите доминантни етноалбански партии ПДП, ДПА и ДУИ, на друга страна. Претставата за стабилноста на трите споменати обрасци на владеење со силно потпирање врз незаконски ресурси е силно присутна во македонското јавно мнение – според кое „сите тие се исти“! Ваквата перцепција за политичарите е проследена со сè понизок степен на доверба кон политичките институции како такви, а висок степен на лична приврзаност и лојалност – клиентелизам и патронажа. Уште поважно е тоа што, со помали или поголеми приспособувања кон корупцијата како клучен критериум за селекција на лидерите, тие механизми опстојуваат независно од персоналните и партиските промени на владејачките елити. За ова зборуваат и најновите афери во врска со дистрибуцијата на јавни ресурси (тендери, субвенции и сл.), но исто така и со заложувањето на непазарни јавни добра како што се угледот и интегритетот на државата.