Смртна казна за партизанката

Да не беше трагично и значајно, работата ќе беше бизарна. Имено, откако Зоран Милановиќ конечно најде храброст, во ситуација кога тоа веќе не можеше политички да му наштети, а во духот на неговата визија за сехрватското помирување на Туѓман, на претседателската инаугурација ја покани Вјера Андријиќ, веројатно последната жива партизанка, почна лавина. Ја лансираше еден од шампионите на десничарскиот ревизионизам, Игор Петернел, кој ископа снимка од неодамнешниот подкаст во кој оваа стара партизанка од Сплит зборува за настаните во Широки Бријег во 1945 година и за убиството на тамошните свештеници. На ова се надоврза и босанско-херцеговското издание на „Вечерњи лист“, кое на насловната страница ја објави темата како скандалозна и побара конечно да се истражи партизанскиот криминал.

Тогаш скокна поранешниот претседател на ХДЗ, Томислав Карамарко, познат по страшниот антиталент за политика и по испраќањето специјалци да го уапсат тогаш деведесет и четиригодишниот Јосип Бољковац, со истата намера да испрати политичка порака и наводна желба да се истражат злосторствата од 1945 година и да се расветли историската вистина. А потоа, по Карамарко, се вклучи и Државното обвинителство на Република Хрватска и реши да ја покани 101-годишната жена на информативен разговор за настаните во Широки Бријег, додека самиот Петернел на социјалните мрежи почна да повикува на смртна казна.

Ако се прашувате каде исчезна Зоран Милановиќ, додека десницата и државата систематски ја малтретираат старата партизанка само затоа што таа била на неговата инаугурација, тој самиот немаше да реагира, но одговори на новинарско прашање за тоа, малку иронизирајќи ја реакцијата на државата, малку зборувајќи за трагичното време на Втората светска војна, малку зборувајќи за важноста на партизаните, а на крајот и за тоа дека Вјера Андијиќ требало да искаже пиетет спрема убиените свештеници во интервјуто.

И во сиот овој галиматијас на одговори, можеше да се најде конзистентност и логика ако не ја знаеме вистинската суштина на она што се случува. Никој овде, и од десницата и од државните институции, всушност не е заинтересиран за вистинска истрага на воените злосторства, ниту може да научи нешто релевантно од болничарката која тогаш беше во Широки Бријег, ниту пак Република Хрватска е одговорна за нешто што се случило во друга држава. Тоа е едноставно политички напор да се прогласат партизаните како такви исклучиво за криминалци и целото антифашистичко движење да се прогласи за антихрватско, со што индиректно да се рехабилитира НДХ. Ова го гледаме триесет и пет години, со таа разлика што во последните неколку месеци, на бранот на светскиот подем на десницата, процесот ескалира. Така, се забранува доаѓањето на хор од Црна Гора што пее партизански песни, а на историчарот Хрвое Класиќ му е забрането да присуствува на промоција на книга за партизаните од Водице, за да се дојде до повикот за смртна казна за партизанката.

Накратко, политичката логика на црковните и хадеезовските кругови од Херцеговина, која доследно ја сведува приказната за ослободувањето на Мостар и западна Херцеговина од фашизмот исклучиво на убиствата на свештениците во Широки Бријег и Мостар во 1945 година и ништо друго што во суштина го одобрува вандалското рушење на мостарските Партизански гробишта, паралелно градејќи тнр. гробишта на мирот над Мостар, кои, да не се лажеме, се всушност споменик на усташката војска и кои Република Хрватска ги кофинансира, сега е целосно прифатена од десницата, вклучително и меѓу властите во Хрватска.

Ослободителната 1945 година беше исклучително брутална во Херцеговина, во февруари истата година. Битките за ослободување на Чапљина беа особено крвави, откако за неколку дена преминуваше од рацете на една војска во друга, како и за Широки Бријег и Мостар. Тие беа особено крвави затоа што локалното хрватско население, речиси целосно, со исклучок на Мостар, во тие области ги доживуваше партизаните како непријателска војска.

И веднаш по завршувањето на борбите, свештеници беа убиени, и во Широки Бријег и во Мостар. Ова е воено злосторство според денешните правни стандарди, но исто така е јасно дека се случило во таква атмосфера на лошо сеќавање и по толку жестоки борби, па и од одмазда, па дури и од идеолошка нетрпеливост. Исто како што е факт дека не беше само февруари 1945 година брутален и полн со злосторства на тие простори, туку и сите воени години беа такви, особено 1941 година. Всушност, во регионот на Чапљина се Пребиловци, и за целиот тој контекст, иако во областа на југоисточна Херцеговина, Лордан Зафрановиќ го сними филмот „Вечерни ѕвона“ по сценарио на Мирко Ковач.

Проблемот што постои оттогаш до денес е што никој од црквата и од десницата, со исклучок на вредната книга на мостарскиот историчар Ивица Шарац, кој детално ги опиша настаните во Широки Бријег во февруари 1945 година и убиството на тамошните монаси (а во книгата што ја објави пред таа книга за 1945 година пишуваше за усташките злосторства од 1941), никој никогаш не сакаше да ја проблематизира таа војна и односот на црквата спрема НДХ, стварноста на таа држава и нејзиниот терор, а камоли да признае дека партизаните беа ослободители и на вистинската страна на историјата, и дека беа сѐ друго освен злосторници и мразители на Хрватите. Последново на крајот секогаш паѓа кога ќе се соочи со фактот дека овие области во голема мера ги ослободија далматинските партизани, но фактите никогаш не биле навистина важни овде.

Во суштина, сведоци сме на продолжување на војната за културата на сеќавањето, во која десницата моментално победува, но таа победа никогаш нема да може да ја претвори во целосна.

(Драган Марковина е хрватски историчар. Текстот е објавен во „Пешчаник“.)