Миљенко Јерговиќ: Како „Маџун“ на Влада Урошевиќ ме маѓепса

„Има малку добри писатели и многу книги. И има многу во светот кои пишуваат и составуваат канони и канончиња на целата светска литература. Меѓутоа, меѓу ретките добри, има и такви кои ни се многу блиски, токму тука на нашиот јазик или блиску до нашиот јазик, без да прочитаме ниту еден ред од нив, ниту пак сме слушнале за нив. Понекогаш пишуваа за нас без ние да знаеме за нив. Добро е, сепак, што постојат, бидејќи со нив, откако ќе ги откриеме нивните книги, доаѓаат одлични искуства и вистинска возбуда. За писмениот човек нема поголема авантура или возбуда од тоа кога ќе го открие својот голем писател“, пишува во својата литературна критика за романот „Маџун “ (во издание на „Магор“, 2019) на академик Влада Урошевиќ и македонски кандидат за „Балканика 2019“  , колумнистот, писател и новинар Миљенко Јерговиќ во хрватски „Вечерњи лист“ објавен на 8 јануари, 2023. 

„Влада Урошевиќ е роден во 1934 година во Скопје. Поет, есеист и познат професор, еден од соосновачите на Катедрата за општа и компаративна книжевност во Скопје. Француски студент, експерт за надреализам, долгогодишен професор на курсеви по историја на европската литература од деветнаесеттиот и дваесеттиот век. Преведувач на француска поезија на македонски и македонска поезија на српски. Потоа, извонреден раскажувач, склон кон трансформации, стилски метаморфози, промени, еден од несомнено најинтересните јужнословенски романсиери. И покрај сето тоа, многу малку, спорадично и кампањски, е преведено на хрватски и на други разбирливи јазици за хрватскиот читател. И постојано се преведувал и бил присутен во времето кога книжевните списанија и културните весници го претставуваа столбот на книжевниот живот. Ги читав песните и прозата на Владо Урошевиќ во тие весници и списанија во текот на осумдесеттите години на минатиот век, па дури и подоцна, во ретки публикации кои не исчезнаа со војната. За тоа време ги најдов и читав книгите на Урошевиќ на македонски јазик, иако не доволно темелно и вредно. Но, неверојатно е и необјасниво што за сето тоа време во Сараево бил преведен само еден негов роман, во Белград една или две книги, а во Загреб ништо. Иако ова е еден од оние блиски јазични писатели, кои ги нема многу, кои требало да собираат дела објавени на нашите јазици.

„Маџун“ е понов роман на Урошевиќ, првично објавен во 2018 година, а потоа по некое чудо или по логика на европските фондации кои ги поддржуваат локалните издавачки куќи, одеднаш беше преведен на хрватски, босански и српски јазик. Овој „роман за детството“, како што самиот автор го нарекува, првпат го прочитав на македонски јазик како член на жирито на најголемата јужнословенска книжевна награда и целосно бев маѓепсан од него. Толку многу, што ми се случи нешто парадоксално, невозможно: дека мојот ентузијазам беше детерминиран од недоволното познавање на јазикот. Една година подоцна повторно го прочитав „Маџун“ во превод на Јелена Лужина, македонски театралог и професор, која го преведе романот од еден на друг јазик, речиси без никаква штета. Таа го преведе брилијантно.

Нараторот на „Маџун“ е момче, многу паметно и надарено, но сепак момче. Светот на неговото детство е целосно претворен навнатре, во куќа меѓу семејството. А домашните, дедо, баба, чичковци, тетки и други, сите тие се заслепени од светот на новото време, оптичките илузии, шоуа и сензации. Момчето раскажува за нив, веќе внесувајќи ја во својот глас онаа почетна детска фасцинација со новото и невиденото. Кога си дете, истовремено се плашиш од сè – а Влада Урошевиќ не се справува со стравот – и се возбудуваш за сè, затоа што за прв пат гледаш се. И тогаш цела семејна менажерија, семеен циркус, поминува пред очите на тоа дете, кое со многу слична фасцинација го набљудува новиот и модерен свет во сета своја слава, пред претстојниот мрак на Втората светска војна.

Користејќи различни средства и на поинаков начин, Урошевиќ во „Маџун“ постигнува ефект кој, според искуството на читателот, е сличен на оној на „Продавницата со цимет“ од Бруно Шулц. Одеднаш, како да зборуваат мртви работи, како меѓу жуборот на луѓето да се препознава жуборот на неживиот свет, а целиот универзум се вселува во душата и нервниот систем на едно момче. И во таа куќа, во таа човечка глава е, како во приказната за Баш Челик, таа една врата што не смее да се отвори. Зад таа врата е она што не смее да се види и не може да се избегне. Влада Урошевиќ инсистира на рај од детството, но дали е тоа навистина рај?

„Мислам дека е масон“, шепоти најмладата тетка Лепосава. Другите две тетки креваат глави од везовите – на навлаките за перници, со свилен конец, си ги везат монограмите, да знаеш што е чиј! „Како можеш. да го кажеш тоа за тато?“ ѝ се спротивставува најстарата тетка Јулијана. „Па, масоните се лоши луѓе, прават некаков заговор против државата и секакви други опасни работи! Седам во ќошот, меѓу таблата и големата железна печка, на која крајот е во форма на некаков гуштер опкружен со пламен, дедо ми вели дека се вика саламандер, прелистувам модни списанија. Има и страници со дизајни во нив: на белата хартија тие се исцртани пресечни и испрекинати линии, означувајќи тајни поморски патишта – ако се следат, може да се избегнат заседите и вешто камуфлираните стапици што ги заседаат бродовите што патуваат во далечни земји. Се разбира, сите мислат дека станува збор за линиите според кои треба да се сече ткаенината, но токму тоа е целта на оние што ги печателе во модни списанија – никому да не му текне нивната вистинска намена“.

Од оваа минијатура, пресечена и исечена од „Маџун“, можеби се чувствува за каков роман се работи. Неговиот читател чувствува завидливост на секој што сè уште не го прочитал „Маџун“.

Лама раба аларди дини ендавур еса куни алим

На интернет, тоа космичко ѓубриште, лесно може да се најде мал, но крајно возбудлив циклус раскази на Урошевиќ, во превод на Сеида Бегановиќ. Меѓу нив е и мистериозната „Порака“, приказна која раскажува за нешто што се случило на 3 август 1971 година во кабината на вселенското летало Аполо 15, кога астронаутите Дејвид Скот и Џејмс Ирвин накратко изгубиле радио контакт со Земјата. Тогаш наеднаш и од никаде се појави глас кој никогаш повеќе нема да се чуе и ги изговори зборовите од горниот наслов, кои вака напишани можеле да звучат како грешка. Но, тие не беа грешка. Тогаш сите умови на Земјаните беа ставени во употреба, се отворија сите речници, беа консултирани сите познати филолози, но никој не знаеше што значат тие зборови и од каде доаѓаат. Но, неколку дена пред мистериозниот настан, детска рака ги напиша истите зборови на ѕидот од станбена зграда во Скопје. Избришани се на иницијатива на закупецот и на сметка на куќниот совет, без никој да знае што мисли. Приказната „Пораката“ е всушност скриен автопоетски манифест на Влада Урошевиќ.

Што е маџун?

Маџун е зимски пијалок направен од варен сок од црно грозје, чиј рецепт авторот го препишал од готвачот на неговата баба, запишан во тетратка. Се шокирав, читајќи го објаснувањето во романот, бидејќи ова го доживеав како скриена порака, како „Laba raba alardi dini endavur esa kuni alim“, бидејќи маџунот е всушност недовршена мантала. А што е тоа мантала, знаат оние кои добро го познаваат делото на читателот на Урошевиќ, исто така писател.“