Како протестите во Белград ги променија односите на Србија со Русија

МАКСИМ САМОРУКОВ

Провладините таблоиди ги прикажаа демонстрантите како проруски националисти кои се обидуваат да ги спречат претстојните разговори за Косово. Вучиќ се оддалечува од долгодишниот сојузник, проруската Социјалистичка партија

Во изминатите две недели, Србија беше во глобалните насловни страници како една од првите земји што се најдоа во политички превирања поради пандемијата Ковид-19. На 7 јули илјадници Срби излегоа на улиците, протестирајќи против повторното наметнување на ограничувањата за заклучување. Протестите продолжија неколку дена со насилство во кое десетици луѓе беа повредени, па дури имаше и обид за упад во парламентот.

Немирите се случија само неколку дена пред долгоочекуваното продолжување на разговорите меѓу Косово и Србија, предизвикувајќи сомневања дека провокаторите може да се инфилтрираат во протестите.

Многу набљудувачи ја обвинија Русија дека предизвикува поголеми проблеми на Балканот: Москва се смета за противник на решавање на косовското прашање, што веројатно ќе ја олесни евроатлантската интеграција на долгогодишниот сојузник на Русија.

Не се прикажани докази за директно учество на Русија во настаните во Србија, но без оглед на тоа, протестите веќе доведоа до промени во односите Русија – Србија.

Србите имаа многу причини да се вознемирени за начинот на кој нивната влада се справи со пандемијата. По два месеци строги мерки на заклучување, повеќето ограничувања беа укинати во мај пред парламентарните избори. Значителен дел од опозицијата го бојкотираше гласањето, дозволувајќи ѝ на владејачката Српска напредна партија, предводена од претседателот Александар Вучиќ, да оствари убедлива победа.

Само неколку дена подоцна, властите известија за пораст на бројот на нови случаи на Ковид-19 и се обидоа повторно да ги наметнат повеќето ограничувања. Како одговор, многумина го обвинија Вучиќ и неговата партија за свесно загрозување на животот на луѓето со цел да се одржи гласањето и да се обезбеди лојален парламент.

Сепак, големиот број на насилни инциденти и провокации во првичните мирни протести укажуваат на тоа дека незадоволството со јавноста е манипулирана.

Српските власти ги прогласија проруските радикали меѓу главните што ги правеле проблемите – невидено обвинување во традиционално пријателскиот однос Русија – Србија.

Во минатото, Вучиќ се обиде да ги прилагоди неговите наративи за протестите против владата кон неговата публика.

За време на посетите на Кремљ, тој ќе ги опише протестите против неговото сè поголемо авторитарно владеење како обид за „обоена револуција“, повикувајќи се на прозападните востанија, видени во неколку земји од поранешниот Советски Сојуз, поттикнати од прозападните опозиции.

Во западните престолнини, Вучиќ зборуваше за истите демонстранти како шовинисти и ултранационалисти, кои се обидуваат да ги поткопаат неговите напори да ја доближат Србија до Западот. Во меѓувреме, пошироката српска јавност беше во темница околу овие меѓусебно исклучиви наративи што нивниот лидер им ги претстави на надворешните партнери на земјата.

Овој пат, работите се различни. И покрај тоа што самиот Вучиќ престана да ја обвинува директно Русија за спонзорирање на протестите, српските официјални претставници и про-вучиќевските медиуми не беа внимателни со нивните зборови, прикажувајќи ги демонстрантите како проруски националисти кои се обидуваат да ги спречат претстојните разговори за Косово.

Долгогодишното табу е скршено. Со децении, популарноста на Русија во Србија главно се засноваше на ласкаво покривање во локалните медиуми и безусловни пофалби од српските бирократи. Сега излегува дека тие се подготвени да ја претстават Русија како непријателска моќ, барем во некои случаи.

Бројот на овие случаи изгледа ќе се зголеми, бидејќи Вучиќ неизбежно доаѓа под притисок за време на разговорите за Косово. Наведувањето на закана од националистички немири и руско преземање во Србија може да биде најлесниот начин тој да ја засили својата позиција пред Приштина и да го убеди Западот да заземе подобар став кон Белград.

Во меѓувреме, бројните интеракции на Русија со различни групи српски националисти ќе му дадат на Вучиќ доволно докази за да го формулира својот став.

Некогаш недопирлива слика на Русија со српската јавност може да се најде во надолна спирала кога сѐ помлакиот третман од страна на локалните медиуми ја поткопува побарувачката кај српските политичари за фото-опции со руските достоинственици. Тоа, пак, ќе ги намали изборните трошоци за критикување на некогаш светиот Кремљ.

Овие динамики може да се одвиваат со развојот на настаните во друга клучна област на односите Русија – Србија: енергетскиот сектор.

Охрабрен од убедливата победа на неговата партија на последните избори, Вучиќ очигледно одлучи дека политичкиот сојуз со неговиот долгогодишен помал партнер, Социјалистичката партија на Србија, ја надмина својата корисност.

Социјалистите се лојални членови на владејачката коалиција со партијата на Вучиќ уште од 2012 година. Тие не го критикуваа претседателот, а за возврат го зедоа својот удел во профитабилните работни места во јавните компании.

Овој пат, коалициските разговори меѓу двајцата партнери доведоа до некои турбуленции. Вучиќ изврши притисок врз социјалистите да извршат темелно расчистување на партиското раководство, заканувајќи се дека ќе ги остават надвор од новата влада доколку не се обврзат на тоа. Протестите даваа удобен изговор за расчистување, бидејќи полицијата за време на нарушувањата уапси помошници и роднини на неколку водечки партиски кадри.

Врските на социјалистите со Москва датираат уште од времето на поранешниот српски претседател Слободан Милошевиќ. Лидерот на партијата, Ивица Дачиќ, министер за надворешни работи од 2014 година, нашироко се смета како проруска противтежа на попрозападните склоности на Вучиќ. Помалку јавен, но не помалку важен е уште еден социјалист, Душан Бајатовиќ, кој е на чело на српскиот гасен гигант „Србијагас“, од 2008 година.

Раководството на социјалистите од гасната индустрија обезбеди Србија да остане еден од најлојалните клиенти на енергетскиот гигант на Русија, „Гаспром“ и има најмалку барања. Србија увезува гас исклучиво од Русија, плаќа една од највисоките цени за тоа во регионот и малку се зборуваше за диверзификација до неодамна. Процесот на увоз е исто така нетранспарентен и регулиран со нефлексибилни децениски договори.

Стариот партнер на „Газпром“, Петар Шкундриќ, српски министер за енергетика од 2008-11 година, веќе ја загуби својата позиција како советник на Дачиќ за енергетски прашања, по апсењето на неговиот син на протестен митинг.

Бајатовиќ, исто така, се чини дека е на заминување, откако во последните неколку месеци беше критикувани од страна на про-вучиќевските таблоиди. На 13 јули, потпретседателот на Социјалистичката партија, Новица Тончев, наводно се закани дека демонстрантите ќе го блокираат автопатот Белград-Скопје, доколку некој од извршните директори на Социјалистичката партија биде отстранет од нивните работни места. Заканата подоцна беше демантирана и осудена од страна на раководството на партијата – но демонстрираше колку станала несигурната позиција на Бајатовиќ.

Причините за незадоволството на Москва од Вучиќ се зголемуваат речиси секој ден, а разговорите за Косово, со нивните геополитички импликации, се само дел од приказната.

Во неколку недели по изборите, Вучиќ го оспори децениското статус кво во сите главни сфери на соработката Русија – Србија. Со оглед на чувството на обете страни за неконвенционални мерки, рано е да се прогласи победник. Но, односите меѓу двете земји никогаш нема да бидат исти.

(Максим Саморуков е соработник на Карнеги центарот во Москва и заменик уредник на Carnegie.ru)