Хрватска: Приказната за државата и заробувањето на медиумите

Изгледаше, едноставно, нестварно. Загреб, Хрватска, Европска унија, 2018 година. Претседателот на Здружението на новинари на Хрватска, Хрвое Зовко, седи во публиката и молчи на прес-конференцијата во Хрватското новинарско здружение. А темата е цензура, хаос во програмата и закана за отказ од јавната телевизија.

На Зовко му се заканува отказ. Бидејќи на надредената уредничка Катарина Периша-Чакарун ѝ спомнал цензура и хаос во програмата, по што имало повишени тонови. Колегите пред микрофоните зборуваат за целосен доостиг на независност и професионално деградирање на ХРТ, која за да може јавноста да биде независно и професионално информирана, ја финансираат хрватските домаќинства. Претседателот на струковото новинарско здружение молчи. Затоа што ако направи врева, според правилата на независната, професионална и јавно финансирана медиумска компанија – итен прекин на работниот однос.

Тоа не му помогна. Додека траеше прес-конференцијата, раководството на ХРТ испрати соопштение до медиумите за раскинување на договорот за вработување на „еден вработен“. Поради кавги со надредениот уредник. Наводите на човекот кој ја предводи националната новинарска асоцијација за сериозни проблеми во програмата не беа ни истражени.

На оние кои професионално ја преживеаја воените и болните деведесетти, и следните петнаесет години на обиди за демократизација и европеизација на општеството, работата можеше да им изгледа како продолжение на хорор филм. Чудовиштето, веќе не можеше да има ни најмал сомнеж, се врати.

Отказот за Зовко, се разбира, не можеше да преживее судска проверка. Дури и да се најдеше доволно луд судија во Хрватска – а не се најде – приказната на крајот ќе паднеше пред Европскиот суд за човекови права. Но, тоа не е е ниважно – на владетелите на ХРТ, со отворена поддршка на владејачката политика, им беше важно да испратат порака. Не на Зовко – тврдоглавиот човек од Имотски очигледно, не можеше да се „доведе во ред“ – туку на сите други, и во ХРТ и во остатокот на медиумската сцена во земјава.

„Внимавајте што правите. Ако можеме ова да му го направиме на првиот човек на Хрватското новинарско здружение…“, беше меѓу редови содржината на пораката што политиката преку своите пиони во Присавље (адресата каде што се наоѓа центарот на ХРТ во Загреб) ја испраќаше меѓу редови. совршено јасно. Впрочем, веќе два дена по разрешувањето на Зовко, се состана собраниската Комисија за медиуми, во која, интересно, ниту еден од надворешните соработници не доаѓа од новинарството. Мнозинството, совршено ладно и рутински, одби да разговара и за смената на претседателот на ХНД и за обвинувањата за цензура на јавната телевизија.

Зовко, се разбира, победи на суд по две мачни години и докажа дека отказот е незаконски. ХРТ мораше да го врати на работа, со надомест. Згора на тоа, судот пресуди дека тој има право, со оглед на околностите на работното место, да зборува за цензура. Но, пораката до сите останати беше јасно испратена. И не беше единствената што се разлеваше низ воздухот од тој медиумски центар. Имено, по извесно време ХРТ уште еднаш му врачи вонреден отказ на Зовко. Овој пат поради наводно малтретирање на вработена што се случило во 2017 година. И овој отказ судот го прогласи за незаконски.

Сепак, ХРТ не се откажа. Затоа што пораката што сакаа да ја испратат до своите вработени и другите новинари не содржеше само закана со отказ, туку и банкрот. Од Зовко побарале отштета од 250 илјади куни (околу 33 илјади евра) поради обвинувања за цензура. И тоа го изгубија. Зовко досега шест пати ја доби ХРТ на суд. Тој никогаш не изгуби.

Ни тоа, сепак, не беше доволно. Поради наводите за цензура во својата програма, ХРТ тужеше и побара отштета од Хрватското здружение на новинари. Телевизијата ги тужеше и своите новинари. Новинари од други медиумски куќи и на таа медиумска куќа – затоа што пишуваа за сето што се случуваше. Ситуацијата набрзо станала толку бизарна што почнаа да пристигнуваат сѐ почести осуди од европските политички и новинарски адреси.

Целата работа, всушност, беше прекината со едно апсење. Генералниот директор на ХРТ Казимир Бачиќ, човекот кој ги потпиша сите тие тужби и откази, заврши во истражен затвор. Не поради цензура во програмата, туку затоа што во спротивно, туку поради омилената активност на општествено влијателните фактори во хрватското општество во времето на Андреј Пленковиќ – корупцијата. Денеска Бачиќ го чека судењето, а ХРТ се откажа од луди судски процеси (оние кои во меѓувреме не ги изгуби по судовите). Но, пораката – пораката сепак остана. Па кој сака да игра…

Парламентот, притиснат од практичниот проблем што шефот на ХРТ е зад решетки, избра нов директор Роберт Швеб. На крајот на минатата година, под негово раководство, ХРТ ја усвои Стратегијата за развој и делување, клучен документ за иднината на компанијата.

Анализата на ситуацијата беше прилично лоша. Како еден од клучните проблеми на ХРТ беше истакната информативната програма, која на скалата на училишните оценки од 1 до 5 доби – двојка. Според документот, истражувањето покажало дека гледачите немаат доверба во информативната програма и ѝ даваат лоша оценка за непристрасност и независност. „Ваквиот впечаток во јавноста ги заслужува сите напори за, без разлика на тежината и пречките, да го подобриме рејтингот во догледна иднина“, пишува во Стратегијата.

Половина година подоцна, во целосно нетранспарентна постапка, беше избран шеф на информативната програма на ХРТ. Тоа е пак Катарина Периша-Чакарун, која на оваа функција беше во последните седум години. Звучи како остар пресврт кон програмската непристрасност и независност. Токму навреме, за суперизборната 2024 година (европските, парламентарните и претседателските избори ќе се одржат со разлика од неколку месеци).

Војната на хрватската влада против хрватските медиуми, се разбира, не застана само на целосна контрола на Присавље. Кога станува збор за телевизијата, хрватската влада не ја напаѓа независната Н1 толку жестоко како онаа во Србија. Меѓутоа, во март 2021 година, телекомуникацискиот гигант А1 ненадејно му ја откажа соработката со овој високо гледан кабелски канал, практично преполовувајќи го неговиот досег.

И да беше деловна одлука, тешко разбирлива, но ајде, никој и ништо не ги спречува властите во Хрватска да одговорат на барањето на телевизијата N1 за терестријална фреквенција во Хрватска, за да може сите да ја гледаат, со обичен антена. Меѓутоа, две години подоцна сè уште нема одговор.

Изгледаше, едноставно, нестварно. Во април годинава, за време на една од посетите на партискиот огранок во Славонија, новинарите побараа од премиерот Пленковиќ да ја разјасни неговата неодамнешна изјава за „оркестрирани напади од медиумите“. Она што го добија како одговор е продлабочен увид во начинот на размислување на најмоќниот политичар во земјава кога е во прашање слободата на медиумите и самиот механизам на демократијата како општествено уредување.

„Што мислите ,дека написите или темите во медиумите се наметнуваат спонтано? Седнувате со кафе на колегиум и со ништо поттикнати, без никаков инпут, без ниеден брифинг, без ниедна ПР агенција на која некој ѝ дал пари и рекол, ајде, сега го фрлаш сето тоа во етерот и ние ќе зборуваме само за тоа“, рече Пленковиќ, а потоа го закова во стилот на закоравен теоретичар на заговор и рече заговор и рече – „за што зборуваме ние, па не сме будали“.

Е сега, кога таква навредлива мајмунарија ќе напише на социјалните мрежи рамноземјаш со суфиците на виртуелни, а со хроничен дефицит на социјални и други интеракции во реалниот живот, работата може да предизвика дури и сожалувачки потсмев. Но кога најмоќниот политичар во државата, убеден дека зад критиките на неговата феноменална Влада (од која министрите, да потсетиме, поради корупција во редовни интервали се исфрлаат) низ заби, истура литанија за пари, ПР-агенции, брифинзи и за тоа дека тие „не се будали“, се работи, едноставно, за закана. На чиј обид за оживотворување би требало да се почека уште малку.

Изгледаше, едноставно, нестварно. Пред неколку години, бран конференции одеднаш почна да се шири на страниците на домашните весници. Раскошно претставенио, на неколку страници (секој што некогаш работел во весник знае колку и делот од една страница е скапоцен простор), наеднаш почнаа да се објавуваат сериски извештаи од конференции организирани од дотичниот медиум. Со богато спонзорство од министерства и јавни претпријатија. Така, читателите би имале можност редовно да уживаат во тоа како, на пример, некој министер нашироко ги фали надземските успеси на своето министерство. Бинго ќе биде ако некој, како пред некој ден „Нови лист“ – некогаш предводник на независното новинарство во земјата – го добие самиот Пленковиќ да зборува за надземските успеси на неговата влада.

Со текот на времето, приходите од конференции станаа многу важна ставка во бизнисот на медиумските компании кои сè уште се занимаваа со печатење. Се разбира, работата беше тешко остварлива без она што се подразбираше – поблаг однос кон сите оние надземски успешни политичари од ХДЗ или раководители на јавни претпријатија претставени од ХДЗ. Фаталните корупциски скандали, кои најмногу го принудија Пленковиќ да менува министри во лет, затоа беа откриени и објавени најмногу на други места, на порталите и на ретките преостанати исклучоци во светот на печатените медиуми.

Фарсата го достигна својот врв овој јуни. Ако нешто изгледаше нестварно, тоа беше настанот кој јавноста, со потсмев, брзо го окарактеризира како „свадба“. Сопственичката на издавачката куќа што ги издава дневните весници „Јутарњи лист“ и „Слободна Далмација“ во бел, до премиерот во темен костум, а околу нив се наредени речиси сите актуелни министри.

Се работеше за осумдесетгодишнината на „Слободна Далмација“, весник за кого зборот „слобода“ во името не беше поттик за зафрканција. За време на Втората светска војна, беше печатена во една полска куќа на Мосор, над Сплит, како гласило на антифашистичката борба. Кон крајот на осумдесеттите и самиот почеток на деведесеттите, во тој краток временски период кога делот од медиумите кои веќе ја отфрлија рамката на комунизмот и не дозволија да бидат облечени во трендовскиот костум на шовинизмот – покажа како би можела да изгледа вистинската либерална демократија – „Слободна Далмација“ беше професионално најпочитуваниот дневен весник, не во Хрватска, туку во поранешна Југославија. Овој јуни таа во живо објави дека на премиерот му „одговара престојот во Сплит“, дека е „весел и насмеан“ и дека во градот е пречекан со скандирања од „раздрагани поддржувачи“.

Но, „свадбата“ послужи и како најава. Соодветно, премиерот најави дека владата и министерката за култура и медиуми Нина Обуљен-Коржинек подготвуваат нов закон за медиуми. Закон кој, секако, беше најавен како натприродно добар. Пленковиќ рече дека размислуваат за „почитување на професионализмот во новинарството, критериуми за проверка на податоците и вистинитоста на информациите“, и за „ерата на интернет и конфликти“ и „светот на хибридните војни во кој живееме“.

Повторно, ништо навистина не можеше да се подготви за количината на нестварност што зовре кога работниот материјал на новиот закон првпат стигна до очите на оние на кои тој се однесува. Новиот закон предвидуваше петчлен совет, во кој има само еден претставник на новинарите, кој ќе одлучува кој е воопшто новинар во Хрватска и ќе носи цела низа одлуки клучни за развојот и финансирањето на професијата. Му даде можност на издавачот, односно сопственикот на медиумот, да одбие да го објави новинарскиот текст без никакво објаснување. Ги обврзува новинарите да го откријат на уредникот и издавачот да го откријат идентитетот на своите анонимни извори. Им забранува на новинарите да ја поткопуваат довербата во судството.

Но, сето ова е само загревање за клучниот дел – масовното финансирање на печатените медиуми. На дневните весници, кои веќе подолго време плаќаат ДДВ по најниска стапка (за разлика од порталите), им се ветуваат субвенции за претплата и дистрибуција, како и дека сите министерства и јавни претпријатија ќе потрошат 20 проценти од буџетите за маркетинг на рекламирање на нивните страници. Дополнително, се воведува нов данок на дигитално рекламирање, од кој ќе се финансираат дел од ветените дрангулии за дневниот печат. За да не се чувствуваат порталите изоставени, и ним е ветена субвенција за претплатата. Со два услова. Едното е логично – дека се работи за општи информативни медиуми, а другото – да имаат и печатено издание. Бидејќи единствениот портал за општи информации со претплата во Хрватска е Telegram.hr, еден од оние што слободно може да се нарече „убиец“ на корумпирани политичари, тешко е за да избега од впечатокот дека работната верзија на законот е доста прецизно калибрирана.

Но, проблемот е многу поширок. Речиси сите медиуми што се планира да бидат масовно субвенционирани од државни пари се истите оние кои веќе се масовно субвенционирани од државни пари преку конференции и слични содржини спонзорирани од државата, што, како што тврдевме, нужно доаѓа со поблаг третман на промашувањата, и многу разбирање за маките со кои се бори актуелната власт.

Накратко, да не беа еден дневен весник и еден неделник и неколку портали, во Хрватска ќе владее тешка идила, Пленковиќ не би морал да смени дваесетина министри, освен можеби оние кои, несреќници, само испаднаа неспособна. И сега, еден месец по ветувањето за поддршка на професионализмот против хибридните интернет војни, се подготвува закон кој најмногу ќе ги награди оние кои досега се покажаа, убаво кажано, разумни. „Ние не сме будали“, би рекол Пленковиќ, убеден дека е сосема невозможно да се подготви новинарска тема со кафе и разговор со колегите, без ПР агенции, пари и брифови.

Нина Обуљен-Коржинек покажа колку е навистина сè е навистина нестварно, откако законот предизвика голема домашна – но и меѓународна (а тоа е единственото нешто што боли) врева. Онаа министерка за која Пленковиќ на „свадбата“ рече дека со владата подготвува нов закон за медиуми. Таа сосема рутински рече дека сѐ што е напишано за работниот материјал за тој закон – не е вистина. Со оглед на тоа што се работи за „лажни вести“ (хибридни војни, се сеќавате?), бидејќи се работи за многу работна верзија која допрва ќе се многу ќе се менува во договор со професијата и затоа нема смисол уште сега да се дискутира во јавност. Професијата, со која сè ќе се договори, знаеше нешто помалку за постојната основа за изготвување на законот отколку за просечниот јунски воздушен притисок во долните слоеви на атмосферата на Јупитер.

Во истиот здив, пак, министерката за материјал кој, ете, едвај постои и кој допрва ќе се промени значително, рече дека тоа е „добар предлог“ и дека ќе го „подобри медиумскиот амбиент“. Околу богатите субвенции ја извлече речиси секогаш соодветната западноевропска карта. Таа рече дека се водени од австрискиот модел.

Мал проблем сепак има во зборот „речиси“. Поранешниот австриски премиер мораше да моли да поднесе оставка поради, хм, „субвенции“ на весникот за да пишува за тоа колку е брилијантна неговата влада. „Австрискиот модел“ на медиумско законодавство е таков што индексот на слободата на медиумите во таа земја е влошен во последните десет години, а Европската комисија веќе е иритирана од тоа колку долго укажува на опасностите и недостатоците. Неколку дена подоцна, министерката Обуљен-Коржинек сосема рутински, иако секако има видео снимка од нејзината изјава, излажа дека за австрискиот модел зборува само за дигиталниот данок, а не за субвенциите. Тие не се будали, се сеќавате, луѓето знаат да се снајдат…

Долготрајниот напад врз медиумите, кој е само дел од досегашната многу успешна кампања за заробување на демократските институции во оваа, Пленковиќова верзија на ХДЗ, на тој начин се приближува кон својата кулминација. За мирно море и повеќе насловни страни како, на пример, оние викендов каде насмеаниот премиер вели дека „без политичка стабилност немаше да има туристички придобивки“ (цитатот е, се разбира, од медиумска конференција спонзорирана од државата), треба уште само да продолжиме да го поддржуваме вистинскиот медиумски професионализам. Во ова бременито интернетско доба на хибридни војни.

Тие не се будали, знаат како да се прави тоа.

(Јасмин Клариќ е хрватски новинар. Текстот е објавен во интернет магазинот „Велике приче“.)