Дилемата на диктаторот. Зошто Лукашенко не си оди?

АНДРЕЈ КОЛЕСНИКОВ

Лукашенко се соочи со класична дилема на автократ: да се избегне револуција со правење отстапки и воведување елементи на нефалсификувана демократија, или, и покрај зголемувањето на трошоците за одржување на власта, да се прибегне кон скапа репресија со скапи последици

Во владетелот субјектите треба да се препознаат себеси, рече Големиот војвода во романот „Кралското височество“ на Томас Ман. Во едно време просечниот Белорус делумно се препознаваше себеси во Александар Лукашенко. Но, за четвртина век, имиџот на Белорусот се смени. Како што се смени социјалната структура на белоруското општество, и покрај вештачкиот обид за замрзнување на елементите на Советскиот Сојуз.

Апстрактниот „работен човек“ веќе не е ист, а поттикот за неговата работа веќе не се целосно советски: тоа е причината зошто – сосема неочекувано за Лукашенко – дури и работничката класа се побуни против него. Не е без причина што белорускиот диктатор го нарече овој елемент во тековната криза „нож во грбот“.

Минск и „Болотна“   Работник во фабриката за трактори по име Андреј, низок исушен човек од педесеттина години, со кого Лукашенко влезе во вербален дуел и го загуби, изрази едноставна вистина: тие се уморни од вечниот претседател. Во оваа смисла, рускиот претседател гледа на белоруските настани како во огледало. Мотивот за замор од Владимир Путин е јасно видлив на протестот во Хабаровск. Во наредните години, овој мотив ризикува да стане главна емотивна причина за протести од кој било вид, кои веднаш се политизираат, дури и кога станува збор за локален технички, градежен или еколошки проблем.

Покрај тоа, овој замор – што секој веќе го заборави – најјасно се манифестираше во 2011-2012 година за време на протестите на плоштадот „Болотна“. Тогаш се чинеше дека рускиот автократ, кој го најави своето враќање во претседателството, ако не замине, слушајќи го граѓанското општество, тогаш барем ќе влезе во преговори со него. Ништо од ова не се случи.

Путин паузираше, чекаше да се ослабне протестот, а потоа брутално го потисна и почна да гради руски авторитаризам, не повеќе од хибриден, туку од интегрален тип. Според дефиницијата на Стивен Левицки и Лукан Веј, „конкурентскиот авторитаризам“, како „хибриден“, сугерира барем некоја можност опозицијата да учествува во борбата за моќ преку демократски институции. „Целосниот“ авторитаризам е режим во кој „не постои единствен реален канал за опозицијата да легално се бори за моќ“.

Следејќи или рационална калкулација, или извонредна политичка интуиција или грандиозна волја за моќ, Лукашенко, како Путин, не се согласи на никакви преговори со опозицијата, што би било поточно да се нарекува граѓанското општество.

Пред неколку дена, тој се чинеше дека е притиснат во аголот, губејќи ги лежиштата и моќта како автократ. Сега тој е многу посамоуверен диктатор кој се бори за одржување на сопствената моќ. Дури и ако во иднина биде сѐ потешко и потешко, тој фуриозно се обидува да излезе победнички од оваа епизода од војната со граѓанското општество.

Не-кадифен одговор   Аналогиите со руската година 2012 се очигледни: тогаш, исто така, беше создаден и опозицискит совет за координација, со кој властите не започнаа да разговараат. Плоштадот и улицата немаа ниту еден морален авторитет и водач – нивниот Лех Валенса или Вацлав Хавел. Следеше репресијата од страна на властите, но не веднаш – само кога паузата што ја одржуваше Путин ја докажа нејзината ефикасност, а тој самиот беше успешно избран за претседател.

Режимот на Лукашенко денес е многу построг од руската структура на моќ од 2011-2012 година, малку опуштена од мекото претседателство на Дмитриј Медведев. Затоа, репресиите започнаа веднаш. Нивната суровост и суровост се чинеше претерано бесмислена. „Силовиките“ се однесуваа и, најверојатно, ќе продолжи да се однесуваат не како претставници на државната власт, која има монопол на легитимноста, а со тоа и пропорционално насилство, туку како диво племе или натрапници. Бранејќи се себеси тие го бранеа Лукашенко. За што добија медали од него.

„Силовиките“, војската, значаен дел од државната бирократија останаа на страната на Лукашенко.

Еве три клучни разлики помеѓу денешната ситуација во Белорусија и примерите од кадифените револуции од 1989 година во Чехословачка и Полска. Прво, Лукашенко одбива да разговара со противниците – во Чехословачка, властите се согласија на дијалог со Граѓанскиот форум. Во Полска, водачите на земјата седнаа на тркалезна маса со опозицијата. Како резултат, паднаа комунистичките режими.

Второ, Лукашенко продолжува да одржува контрола над безбедносните сили, државната бирократија и инертниот дел од населението кој е целосно зависен од државата. Трето, сегашната белоруска опозиција нема харизматични лидери кои не се во затвор и не се во егзил – на крајот на краиштата, и Хавел и Валенса беа на слобода во есента 1989 година (иако идниот претседател на Чехословачка беше уапсен во јануари).

Сепак, кадифените револуции од 1989 година и белоруските настани од 2020 година имаат сличности. Во Чехословачка, различни социјални и професионални групи, исто така, од ден на ден ја проширија социјалната база на протестите: студенти, интелектуалци, црква и, конечно, класната поддршка на режимот – работниците. Кога движењето на граѓанското општество стана навистина масовно, комунистите постепено ги предадоа сите клучеви на власта.

Сепак, Лукашенко и неговите пајташи се покажаа како бескомпромисни. Неговиот режим, иако е карикатура на нешто што е советско, е парадоксално построг од социјалистичките режими во некои земји од Источна Европа за време на падот на комунизмот.

Други поуки   Лукашенко одби да разговара со координативниот совет на опозицијата, иако комунистичкото раководство на Полска и Чехословачка во 1989 година обезбеди мирно заминување од власта со влегување во вакви преговори. Меѓу оние кои учествуваа на полската Тркалезна маса од страна на владејачката партија, имаше тројца идни премиери, еден иден вицепремиер за економија и дури и иден претседател, Александар Квашњевски – во тоа време работеше како шеф на Комитетот за млади и спорт.

Но, Лукашенко нема да го помине остатокот од својот живот да собира компири во резиденција во провинцијата наменета за за пензиониран татко на нацијата со гаранции за пензиско обезбедување. Тој сака да владее и да изврши притисок врз секој што се обидува да му стави крај на неговото монополско диктаторско право: 26 години не е време за него.

Иако ја пропушти можноста не да ја предаде власта, туку да ја сподели под одредени услови, тој сега има добри шанси да заврши во друга државна дача – во присилен егзил на автопатот Рублево-Успенско, традиционалното место на живеење на соборени политичари од поранешните републики на СССР… Ако, се разбира, нему му е сѐ уште дозволено да замине таму – без разлика колку треба да се сврти кон своите кинески другари.

Лукашенко се соочи со класичната дилема на автократ: да се избегне револуција со правење отстапки и воведување на елементи на нефалсфикувана демократија, или, и покрај зголемувањето на трошоците за одржување на власта, да прибегне кон скапа репресија со скапи последици. Тој го одбра вториот пат и тоа во голема мера го комплицира неговиот живот. Лукашенко нема да може да игра со Западот по она што го стори со своите луѓе за неколку дена. Плус, тој си обезбедува апсолутна зависност од Путин во економски и политички аспект.

Ако Лукашенко победи во оваа епизода од белоруската револуција (т.е. го потисне протестот и се реши на бајонети), тој ризикува да изгуби – и да изгуби сè одеднаш, вклучително, можеби и слободата – во последователни епизоди на неизбежното соочување со разбуденото белоруско граѓанско општество. Тоа сега нема да заспие

Примерот на Лукашенко има и друга поука. Неговата непопустливост е добра технолошка лекција на диктаторите и одговор на прашањето како да ја задржат моќта на краток рок. Но, лоша лекција во смисла на одржување на личната безбедност и мирна средба на староста на среден и долг рок. Малку е веројатно дека некој го запознал Лукашенко со говорот на британскиот премиер Ерл Греј во парламентот во 1831 година: „Принципот на мојата реформа е да ја спречам потребата за револуција … да се реформира во правец да се сочува, а не да се собори“.

Социјалната структура на Русија, нафтата и гасната олигархија, која живее со вадење на гигантски (сѐ уште) профити, не е премногу слична на белоруската. Но, политички, и Русија и Белорусија се постсоветски патронални автократии, чии економии се засноваат на државниот капитализам (може да се нарече и комерцијализиран социјализам). И различни социјални слоеви се обединети со заморот од автократите. Од различни причини, но со исти последици – висок степен на незадоволство.

Затоа руските власти треба внимателно да го разгледаат случајот со Белорусија и уште еднаш да ги одмерат сите добрите и лошите страни на два различни начини надвор од дилемата на диктаторите.

(Андреј Колесников е постар соработник и претседавач на Руски домашни политики во Карнеги центарот во Москва)