Дали пророкот Мухамед ќе ја пренаменеше Аја Софија?
МУСТАФА АКЈОЛ
Пророкот Мухамед и неговата мала група верници ги сметале претходните монотеисти – Евреите и христијаните – како сојузници. Неколку години подоцна, кога Пророкот владееше со Медина, тој покани група христијани од градот Наџран да се молат во неговата сопствена џамија
Неодамнешната одлука на турската влада да ја пренамени величествената Аја Софија, која некогаш беше најголемата светска катедрала, од музеј назад во џамија, беше лоша вест за христијаните ширум светот. Меѓу нив беше и папата Франциско, кој рече дека бил „измачен“ од овој потег и духовниот водач на источното христијанство, вселенскиот патријарх Вартоломеј, кој рече дека е „тажен и потресен“. Кога тоа ќе се спротивстави на радоста на конзервативните муслимани на Турција, сето ова може да изгледа како нова епизода во една стара приказна: исламот против христијанството.
Но, некои муслимани, вклучително и јас, не се целосно комфорни со овој историски чекор, и од добра причина: присилното преобразување на светилиштата, што се случило премногу пати во човечката историја во сите правци, може да биде доведено во прашање дури и од чисто исламска точка на погледот.
За да видите, погледнете внимателно во раниот ислам, кој е роден во Арабија во седмиот век, како монотеистичка кампања против политеизмот. Пророкот Мухамед и неговата мала група верници ги сметале претходните монотеисти – Евреите и христијаните – како сојузници. Кога тие први муслимани беа прогонувани во паганската Мека, некои најдоа азил во христијанското царство во Етиопија. Неколку години подоцна, кога Пророкот владееше со Медина, тој покани група христијани од градот Наџран да се молат во неговата сопствена џамија. Тој исто така потпиша договор со нив, во кој стои:
„Нема да има мешање во практикувањето на нивната вера. … Ниту еден епископ нема да биде избркан од неговата епископија, ниту еден монах од неговиот манастир, ниту еден свештеник од неговата парохија“.
Овој религиозен плурализам се рефлектираше и во Куранот, кога тој вели дека Бог ги штити „манастирите, црквите, синагогите и џамиите во кои многу се споменува името на Бога“. (22:40) Тоа е единствениот стих во Куранот што ги споменува црквите – и тоа во обожувачки тон.
Да бидеме јасни, овие теолошки афинитети не спречија политички конфликти. Ниту тие ги спречија муслиманите, веднаш по починувањето на Пророкот, да ги освојуваат христијанските земји, од Сирија до Шпанија. Сепак, раните муслимански освојувачи направија нешто невообичаено во тоа време: тие не ги допираа светилиштата на потчинетите народи.
Духот на Пророкот беше најдобар пример за неговиот втор наследник, или калиф, Омар ибн ал-Хатаб, набргу по неговото освојување на Ерусалим во 637 година. Градот, кој со векови беше владеен од римските христијани, муслиманите го зазедоа по долга и крвава опсада. Христијаните се плашеле од масакр, но наместо тоа пронашле aman, или безбедност. Калифот Омар, „Божји слуга“ и „командант на верните“, им дал сигурност „за нивните имоти, нивните цркви и крстови“. Тој понатаму ги уверува:
„Нивните цркви нема да бидат земени за престојувалишта и нема да бидат урнати… ниту ќе бидат отстранети нивните крстови“.
Христијанскиот историчар Евтихиј дури ни кажува дека кога калифот Омар влегол во градот, патријархот на Ерусалим, Софрониј, го поканил да се моли на најсветото место на сите христијански светилишта: Црквата на Светиот гроб. Омар учтиво одбил, велејќи дека муслиманите подоцна може да го земат тоа како причина да ја претворат црквата во џамија. Наместо тоа, тој се молеше на празен простор што христијаните го игнорираа, но Евреите го чевствуваа, тогаш како и сега, како нивно најсвето место, Храмот на ридот, каде што е денес Ѕидот на плачот, последниот остаток од тој антички еврејски храм, се издига на врвот на планината, на која биле изградени Џамијата на Омар и Домот на карпата.
Со други зборови, исламот влегол во Ерусалим без да го конвертира. Дури и „четири века по освојувањето од муслиманите“, како што забележува израелскиот историчар Одед Пери, „во градскиот предел на Ерусалим сè уште доминира христијанската јавност и верските градби“.
Сепак, исламот станува религија на империјата, која, како и сите империи, мораше да го оправда својот апетит за хегемонија. Наскоро, некои правници најдоа изговор да го надминат моделот на Ерусалим: таму на христијаните им беше дадена целосна безбедност, затоа што се согласија за мирно предавање. Меѓутоа, градовите кои им се спротивставија на муслиманските освојувачи, беа фер игра за грабежи, ропства и конвертирање на нивните цркви.
Според зборовите на турскиот научник Неџмедин Гунеј, оваа легитимизација на конверзијата на црквите потекнува не од Куранот или од примерот на Пророкот, туку од „административната регулатива“. Правниците, кои го покренале овој случај, додава тој, „веројатно се обидувале да создадат општество што ја манифестира надмоќноста на исламот во ера на религиозни војни“.
Друг научник, Фред Донер, експерт за раниот ислам, тврди дека овој политички потег дури ги искривил записите за претходната состојба на работите. На пример, подоцнежните верзии на aman дадени на христијаните од Дамаск, им доделиле на муслиманите „половина од нивните домови и цркви“. Во претходната верзија на документот, немаше таква клаузула.
Кога Османлиите стигнале до портите на Константинопол во 1453 година, исламските ставови одамна биле империјализирани, а исто така се заострувале поради бескрајните конфликти со крстоносците. Користејќи ја спорната дозвола на Школата за правни науки Ханафи, тие ги конвертираа Света Софија и неколку други големи цркви. Но, тие направија и други работи што претставуваат подобри вредности на исламот: тие дадоа целосна заштита не само на грчките, туку и на ерменските христијани, го изградија Истанбул како космополитски град, а наскоро ги поздравија и шпанските Евреи кои бегаа од католичката инквизиција.
Денес, векови подоцна, прашањето за Турција е кој аспект на ова комплексно отоманско наследство е навистина повредно.
За верските конзервативци кои застанаа зад претседателот Реџеп Таип Ердоган во изминатите две децении, се чини дека главниот одговор е империјалната слава отелотворена во апсолутен владетел.
За другите Турци, сепак, величието на Османлиите лежи во нивниот плурализам, вкоренето во срцето на исламот, и тоа ќе инспирира различни потези денес – можеби отворање на Аја Софија и за муслимански и за христијански молитви, како што јас советував со години. Друга работа би била повторно отворање на Семинаријата Халки, христијанско училиште за теологија, кое се отвори во 1844 година под османлиска покровителство, а кое стана жртва на секуларниот национализам во 1971 година и сè уште е затворено и покрај сите повици на застапниците за верска слобода.
За поширокиот муслимански свет, Аја Софија е потсетник дека нашата традиција ги вклучува и нашата вечна вера и вредности, како и наследство од империјализмот. Вториот е горчлив факт на историјата, како христијанскиот империјализам или национализам, ги имаа за цел нашите џамии, па дури и животи – од Кордоба до Сребреница. Но, денес, треба да се обидеме да ги лечиме ваквите рани од минатото, а не да отвориме нови.
Значи, ако ние муслиманите навистина сакаме да оживееме нешто од минатото, да се фокусираме на моделот инициран од Пророкот и имплементиран од калифот Омар. Тоа значи дека не треба да се преобразуваат светилишта – или повторно да се вратат. Треба да се почитуваат сите верски традиции. А величественоста на толеранцијата треба да ја надмине ситноста на превласта.
(Мустафа Акјол е висок соработник за исламот и модерноста при Институтот Като и автор на претстојната книга „Реотворање на муслиманските умови: Враќање кон разумот, слободата и толеранцијата“. Оаа колумна беше објавена во „Њујорк тајмс“.)