Нерамномерниот развој и демографските (не)прилики ја дизајнираат фискалната децентрализацијата во Западен Балкан

Како во земјите од Западен Балкан да се надмине јазот што постои во односите помеѓу централните и локалните власти во процесот на децентрализацијата и кои се клучните предизвици во овој процес е во фокусот на истражување, кое е дел од поширок проект на ниво на Европската унија и во кој се вклучени повеќе истражувачи. Една од констатациите поврзани со регионот е дека иако земјите на Западен Балкан веќе навлегуваат во потреба за нов бран на децентрализација очигледно е дека дизајнот на фискалната децентрализацијата во овие земји треба да води сметка за регионалниот нерамномерен развој, но и за демографските прилики поврзани со негативниот прираст и трендот на заминување на голем број луѓе во други земји.

Всушност, станува збор за Меѓународен проект на ЕУ за Меѓувладина координација од локално до европско управување – IGCOORD (https://igcoord.eu/). Овој проект вклучува 38 истражувачи од 23 држави во Европа.

„Проектот IGCOORD има за цел да поврзе истражувачи кои со нивните истражувања би обезбедиле системски и споредлив увид за процесите на децентрализација во хоризонтални и вертикални насоки, помеѓу централната и локалната власт и помеѓу општините. Имено, оваа ЕУ иницијатива настојува да собере компаративни податоци и искуства од земјите; да ги разјасни основните механизми преку споредбени анализи; да развие нови заеднички истражувачки прашања помеѓу експертите во областа; и да ги сподели собраните извештаи и резултати за информирање на научната и стручната јавност. Наскоро, работната група за фискална децентрализација на овој проект ќе излезе со книги и истражувања на темата децентрализација во Југоисточна Европа“, вели Марјан Николов, претседател на Центарот за економски анализи и глобален експерт за мерење на ефикасност на децентрализацијата.

Збрувајќи за децентрализацијата воопшто, Николов објаснува дека ефикасната координација меѓу актерите на централната и локалната власт е еден од главните предизвици на централните и локалните политичари во Западен Балкан но и пошироко.

Или, како што е посочено во проектот, „надворешните ефекти, а со тоа и меѓузависноста на политичките дејствија надвор од границите на државите, драстично се зголемија, барајќи подобра координација на одлучувањето и активностите низ општините, како и меѓу централната и локалната власт и тоа во сè посложена средина. Ефективноста и легитимноста на демократското владеење во современите држави во голема мера зависи од нивната способност за координација. Сè уште постои сериозен недостиг на знаење меѓу научниците и практичарите за тоа како да се организира и обработува меѓувладината координација во различни случаи на организирање на децентрализација“.

На прашањето како гледа да се надмине јазот што постои во односите помеѓу централните и локалните власти и што се прави во таа насока, Николов вели дека сѐ зависи од тоа која била целта за децентрализација воопшто во некоја држава и што се сакало да се постигне.

„Доколку целта била политичка тогаш параметрите за надминување на јаз се во сферата на политичкото. Доколку целта била да се постигне економска ефикасност тоа веќе е сосема друга конструкција во сферата на фискалното“, вели Николов за Независен.

Тој посочува дека во секој случај постои глобална тенденција кон придвижување на процесите за децентрализација, но таа децентрализација се случува во контекст на глобализацијата и поврзувањето на светот во глобални синџири на економска активност. Тоа во земјите на Западен Балкан на пример, резултира во гравитациската сила на привлечност на урбаните центри и запоставување на и онака неразвиените региони и општини.

„Концентрацијата на населението во земјите на Западен Балкан на пример е во општини со население до 30.000 жители. Тоа значи дека 69 отсто од вкупното население на Западен Балкан живее во градови со до 30 илјади жители. Во Албанија половина од населението живее во 7 градови со население од повеќе од 100.000 жители, а во Косово, слично на Албанија, половина од населението живее во 8 од 38 општини. Во Црна Гора, половина од населението живее во 4 од 25 општини. Во БиХ, половина од населението живее во 84 отсто од општините. Регионалниот развој е организиран на ниво НУТС 3 (номенклатура на територијални статистички единици, заб.) за планирање во Северна Македонија, Албанија и Косово каде разликите опстојуваат една деценија“, вели Николов.

Така, регионите каде се главните градови на земјите од Западен Балкан се и до двапати поразвиени од останатите региони во тие земји (што може да се види и на приложениот графикон).

„Процентуалната разлика помеѓу регионите на главните градови и секундарните региони во земјите на Западен Балкан во 2020 година покажува: Скопскиот регион има 69 отсто повисок БДП по глава на жител од просекот на другите региони во Северна Македонија. Регионот Тирана има 62 отсто повисок од просекот на другите региони во Албанија и Белградската НУТС 3 има 148 отсто повисок БДП по глава на жител од просекот на НУТС 3 региони во Србија. Приштинскиот регион има повеќе од двапати повисок просек од просекот на другите региони во Косово. Кантонот Сараево има за 59 отсто повисок БДП по глава на жител во споредба со просекот во БиХ“, појаснува Николов.

Се наметнува и прашањето колку фискалната децентрализација помага во тој процес. Николов нагласува дека иако земјите на Западен Балкан веќе навлегуваат во потреба за нов бран на децентрализација очигледно е дека дизајнот на фискалната децентрализацијата во овие земји треба да води сметка за овој регионален нерамномерен развој како и за реалноста дека прирастот на населението во овие земји е негативен и дека емигрирањето го намалува бројот на населението.

„Старосната пирамида на населението кај овие земји веќе добива облик на свртена пирамида за 180 степени т.е. стапката на зависно население, односно млади до 15 години плус постари од 64 години врз население во продуктивна возраст (од 16 до 64 старост) расте, а продуктивното население емигрира или мигрира во урбаните центри. Во ваков контекст дизајнот на нов бран на децентрализација побарува политики за фискален дизајн повеќе за постари лица отколку изградба на градинки и учичишта на среден и долг рок“, вели Николов.

Ваквата нестабилност на амбиентот бара во дизајнот на нов бран на децентрализација за овие земји да се води сметка покрај за демографските и регионални аспекти и за транзициски трошоци за општините (како што беше посочено, дека скоро 70 отсто од населението живее во градови до 30 илјади жители, а скоро 10 отсто во општини до 5 илјади жители) кои едноставно немаат економија на обем.

„Оттука станува актуелна и асиметричноста на дизајнот на децентрализацијата т.е., не сите општини би имале човечки кадар или капацитет за спроведување на надлежностите како големите општини“, вели Николов. (М.Ј.)