Избори за време на војна: Путин му ги замрси сметките на Орбан

„Борба против ЛГБТ идеологијата“. „Да се ​​спротивставиме на џихадот со владеењето на правото“.

Овие слогани, типични за унгарскиот јавен простор, одеднаш станаа минато. Тоа се случи преку ноќ – кога Русија ја нападна Украина. Во пресрет на  најважните избори во Унгарија во повеќе од една деценија, острите пораки на културната војна можеа да се вратат. Меѓутоа, инвазијата на соседна Украина ги изнесе на преден план вистинските прашања: кој може да донесе поголема стабилност и дали генералот се менува за време на битката?

Кампањата на самопрогласениот бранител на „христијанска Европа“, премиерот Виктор Орбан, чија земја не прифати ниту еден мигрант од кризата во 2015 година, се сврте наопаку. Орбан ги посетува бегалците, а Арапите и Африканците кои влегоа од Украина одеднаш беа пречекани со добредојде откако беа демонизирани со години.

Пресврт има и во опозициската кампања. Главната порака е : Унгарија со зборови е на Запад, но дојде време за вистински избор. Границите нацртани од  Орбан за Украина покажаа  колку земјата е ранлива поради Русија. Како Украина го смени текот на кампањата покажува нејзиниот изглед пред Путин да ја изврши најголемата инвазија на европска земја од Втората светска војна. Орбан немал ваков тест од 2010 година. Премиерот, креатор на трансформацијата на Унгарија во „нелиберална“ држава, го отстрани зборот „Република“ од нејзиното име и стана познат по своите етно-популистички надворешно-политички позиции. Притоа, ја искористи слабата фрагментирана опозиција за да ја засили контролата врз институциите и медиумите, да го оспори владеењето на правото и да го обликува јавниот простор според неговото разбирање, па дури и да манипулира со историската меморија на Унгарците.

Одеднаш се појави пречка. Опозицијата се обедини и успеа да номинира противкандидат на внатрепартиските избори меѓу левицата, либералите, конзервативците и (поранешната) екстремна десница. Конзервативецот Петер Марки-Зај победи на внатрешнопартиските избори, претставувајќи се себеси како помлад и подобра копија на Орбан: религиозен, конзервативен, со многу деца, но толерантен, поборник на демократијата и (во целосна спротивност со премиерот) на еврофедерализмот и идејата за Соединетите Држави на Европа.

Марки-Зај уште во мај 2019 година, во градското собрание на малото гратче Ходмезевашархељ, со кое раководеше, ја кажа својата главна цел: да ги обедини сите против „мафијашката држава“. Оваа цел изгледаше остварлива до неодамна. Тоа го покажаа и првите анкети по неговата победа на прелиминарните избори во октомври: владејачката партија и опозицијата речиси се израмнија. Сепак, таборот на Марки-Зај го загуби моментумот и падна неколку поени зад Фидес – разлика што се чини непроменета неколку месеци.

Во изборниот систем на Орбан, со прецртани изборни единици со цел да се влијае на исходот на изборите, оваа дистанца беше постигната за да се ослободи од опозицијата. Унгарските опозиционери  гледаат шанса тоа да го сменат.

„Многу сме изедначени, разликата е само неколку поени“, инсистира европратеничката од либералниот Моментум Каталин Чех, според која нема начин опозицијата убедливо да води во земја со уништени медиуми и невладеење на законите.

„Не ѝ е лесно на опозицијата во Унгарија“, рече пратеникот Тибор Бана, кој ја напушти поранешната крајнодесничарска партија Јобик во 2020 година поради внатрешни проблеми со новото раководство. „Гледаме колку пропагандни канали има што се со владата и ја поддржуваат“.

Главниот проблем аналитичарите сепак го гледаат на друго место.

„Опозицијата ја загуби силата да убедува по прелиминарните избори на кои победи Марки-Зај“, рече Иштван Хегедуш, кој своевремено беше коосновач на Фидес, но го напушти кога Орбан премина од либерал во конзервативец.  „Опозицијата помина низ многу внатрешни борби по изборот на Марки-Зај. Тој ја загуби силата да ја постави агендата и Фидес се врати, но вистинската кампања допрва доаѓа“, рече тој, наведувајќи голема битка за неопределените.

За да се разбере ситуацијата во опозицијата, според истражувачот Марк Золтан Кекеши, мора да се погледне надвор од големите градови. Таму, особено на посиромашниот исток, живеат гласачите на Орбан: постари луѓе со потпросечно образование во Унгарија, на места каде државата или општината се единствениот работодавец. За овој и за другите сегменти, опозицијата не може да понуди алтернатива: наместо тоа, тие се борат со пропагандната машина Фидес или едноставно ја оспоруваат.

„Лично, мислам дека обединетата опозиција нема карактер, страда од финансиски тешкотии, се состои од луѓе кои веројатно нема да соработуваат и не обезбедија сеопфатна, остварлива алтернатива. Како што вели една унгарска поговорка: Танцуваат на мелодијата што ја свири Орбан“, смета Кекеши. 

Но, војната сврте сè наопаку. Загриженоста на Брисел за унгарските демонстрации стивна по стравот од повеќе од 100.000 руски војници во близина на Украина. Орбан уште тогаш  започна двојна игра: откако го посети Путин за да преговара за повеќе руски гас (инаку претставен како „голем успех“ во неговите зависни медиуми), а унгарските медиуми ја покренаа идејата за напуштање на Европската унија (поради заканите за непочитувањето на владеењето на правото), официјална Будимпешта почна да омекнува во својот став. Одеднаш Орбан рече дека е подготвен да ги поддржи санкциите против Русија. Војната започна три недели по посетата на Орбан на Кремљ.

Долги години, Будимпешта ги гледаше Москва и Пекинг како силни играчи по глобалната финансиска криза и како инструмент за притисок врз Брисел. Путин ја посети повеќе пати, вкупно 11 за 12 години. Поддржувачите на рускиот лидер, како чешкиот претседател Милош Земан и екстремно десничарскиот француски претседателски кандидат Марин Леpен, одеднаш се оградија од него. Она што Орбан го сметаше за предност стана слабост.

„Орбан и Путин или Западот и Европа се влогот. Изборот помеѓу темната и светлата страна на историјата“, напиша Марки-Зај на Фејсбук. Опозицијата го обвини Орбан за „путинизирање“ на Унгарија, потсетувајќи на колапсот на земјата во повеќето западни демократски топ листи. Веќе неколку години, на пример, за Фридом хаус, Унгарија, единствената во ЕУ, е „хибриден режим“.

„Еден од најголемите проблеми е тоа што Орбан го поддржува Путин во последната деценија. Има војна и мораме да им кажеме на луѓето дека тоа е проблем затоа што Унгарија се лизга во диктатура“, порача Тибор Бана, унгарски пратеник.

Долги години Унгарија ги блокираше клучните европски документи, од оние поврзани со Кина и човековите права, миграцијата од Африка или санкциите против Русија. Овој пат, кога Европската унија подготви решителен одговор за војната на Путин, Орбан  рече – да. Сè уште нема ставено вето на ниту една од клучните мерки против инвазијата. Европското единство што Орбан го блокираше со години сега беше „поважно од кога било“.

„Орбан веќе долго време стекнува погрешни пријатели. Прашањето е дали неговите избирачи веруваат дека тој ќе ги напушти претходните пријателства за да биде демократ“, оценува Каталин Чех.

Запрашан колку унгарскиот гласач е заинтересиран за геополитиката, Тибор Бана рече: „Мислам дека тоа е важно, но главно за младите“.

На овие избори, сепак, дилемата меѓу „Запад“ и „Исток“ не е само прашање на геополитика.

„Цивилизацискиот избор“ за војната во Украина не е само теоретска конструкција во Унгарија. Како и Бугарија, таа има директен интерес за мир во Украина: 156.000 етнички Унгарци живеат во земјата, каде што има 200.000 етнички Бугари. Со една разлика: заедничката унгарско-украинска граница. Низ неа веќе влегоа шестцифрен број бегалци, од кои многу можеби се етнички Унгарци. Но, во Унгарија пристигнаа и мигранти од Африка и Азија, што Будимпешта до неодамна го истакнуваше како закана за европската цивилизација.

Орбан ја искористи оваа граница: неговата вообичаена порака за војна со Брисел и со Џорџ Сорос стана гаранција за „мир и стабилност“ во Унгарија. „Да го одбраниме мирот и безбедноста на Унгарија“, пишува на неговиот изборен плакат. Илјадници митинзи за поддршка на Фидес, свикани на Денот на револуцијата (против Хабсбурговците во 1848 година) на 15 март и со провокативна порака против Европа, одеднаш беа претворени во „Марш на мирот“, во кој провладината толпа поддржа голема плакат со натпис „НЕ ЗА ВОЈНА“.

Кекеши истакна дека за време на неговиот говор пред толпата Орбан изгледал многу уверен дека „тие (Фидес) ќе победат“. Орбан не покажа таква доверба во пресрет на претходните избори и истражувачот очекува пристапот да функционира.

Додека низ Будимпешта маршираа поддржувачите на Орбан, паралелно маршираа и  поддржувачите на опозицијата со други плакати на кои се изразува спротивставување на „путинистичката влада на Орбан“ или оние со Орбан со советска капа и руски натпис: „Орбан, конец“ („Орбан, крај“).

Меѓутоа, со месеци овие теми не влијаеа силно на унгарските ставови. Останува прашањето дали и покрај неговата нова слабост – врските со Путин – Орбан ќе излезе неповреден? На митингот на опозицијата беше поканет поранешниот претседател на Европскиот совет и поранешен полски премиер и лидер на ЕПП (од која беше избркан Орбан) Доналд Туск, кој се огради од Орбан. Тој пак му возврати во говорот дека опозицијата го донела во Будимпешта затоа што е срам за својата партија. 

„Искрено се надевам дека Орбан навистина сфати дека е на многу опасен пат. Мислам дека се  работи за европскиот минимум. Срамота е што дојдовме до точка да се чудиме зошто Унгарија не блокира санкции против Путин“, рече Каталин Чех.

Навистина, поддршката на Орбан за Западот има граници. Тој избегнува да ја именува Русија во своите осудувачки коментари. „Мораме да останеме надвор од војната, а не да се мешаме“, повтори тој. Прво, рече дека Унгарија не само што (како Бугарија) нема да ѝ обезбеди оружје на Украина, туку нема да дозволи ни транзит. Потоа попушти за второто. За Марки-Зај тврдеше дека сака да испрати војска во Украина, иако според коментарите на Тибор Бана, опозицијата била против тоа. Тој рече дека е за прекин на увозот на енергија од Русија, доколку се покрене таква одлука и ако биде усвоена.

Чех, исто така, потсетува на Меѓународната инвестициска банка (банка од советската ера со 42,9% акции на Москва) во Будимпешта и почитувањето на договорот за изградба на фабриката Пакс II од „Росатом“ направен под нетранспарентни услови. Во исто време, дел од опозицијата недвосмислено го поддржува Орбан во неговото противење на енергетските санкции кон Русија и во борбата против продажбата на оружје за Украина. Слична порака стигна и од самиот Марки-Зај.

Орбан воведе вонредни мерки за цените на горивото и ги намали акцизите за да избегне економски превирања. И без војна, инфлацијата достигна рекордни нивоа за последните 15 години. Тој не мисли дека може да си дозволи таква нестабилност: повеќе од 90 отсто од Унгарците се греат на гас. На состанокот со британскиот колега Борис Џонсон на 8 март во Лондон, Орбан истакна дека унгарската економија не може да функционира без нафта и гас.

„Ако ја прекинеме енергетската соработка со Русија, сметките за струја на Унгарците ќе се зголемат тројно за еден месец“, изјави Орбан за провладиниот весник неколку дена претходно.„Ги осудуваме рускиот воен напад и војна, но нема да дозволиме унгарските семејства да бидат принудени да ја платат цената“.

„Мислам дека политиките на Орбан се сменија“, рече Бана како одговор на прашање. „Порано велеше дека го поддржува Путин, но сега работите се менуваат. Разликата меѓу власта и опозицијата е во тоа што, иако гледаме проблеми во ЕУ и НАТО, ние сме дел од западниот свет и мораме да го поддржиме“.

„Орбан танцува со ЕУ – понекогаш се разликува од Брисел и ЕУ, понекогаш вели дека сака заедничка европска армија и силна Европа. Тој сака простор за маневрирање и има каде да се движи“, вели  Хегедуш.

Долгорочните проблеми на земјата остануваат, а опозицијата не ги заборави, колку и да е тешко: од европските политики до зајакнувањето на владеењето на правото:

„Искрено, мислам дека војната ни е на ум. Тешко е да се разбудиме и да не размислуваме за другите чии градинки се бомбардирани и кои се борат за европската цивилизација. Но, не смееме да заборавиме на секојдневните прашања“, вели Каталин Чех. „Друг проблем е што нашето општество навистина старее, а помладите генерации одат и работат во западните земји. Зборуваме за потребата да се исплаќаат повисоки плати: во Австрија тие се три или четири пати повисоки“.

Со месеци, сепак, овие теми  не влијаеа силно на унгарските ставови. Останува прашањето дали и покрај неговата нова слабост – врските со Путин – Орбан ќе излезе неповреден. (Дневник)