Избори во Белорусија: Како Лукашенко победуваше и победуваше и победуваше и победуваше и победуваше

Изборите во 1994 година, кои го донесоа на власт Александар Лукашенко во Белорусија, беа веројатно првите и последните избори во поранешната советска република што исполнија некои западни норми. Всушност, американската комисија ги поздрави како „прв чекор кон повеќе плуралистичка демократија и систем на слободен пазар“.

Сепак, набргу по стапувањето на должноста, Лукашенко ја зацврсти моќта, местејќи го системот за да го гарантира неговиот реизбор на сите четири избори што следуваа. РСЕ/РЛ ги разгледува изборите и клучните настани околу нив.

1994

Во 1994 година, Александар Лукашенко беше 39-годишен аутсајдер, поранешен управител на колективната фарма, кој се позиционираше како човек од народот. На првите претседателски избори во Белорусија од распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година, Лукашенко водеше кампања на платформа против владината корупција и инфлацијата. Тој победи со огромна предност во вториот круг, обезбедувајќи околу 80 проценти од гласовите и го порази премиерот Вјачеслау Кебич.

„Овие беа први апсолутно демократски избори во Белорусија“, рече Александар Абрамович, шеф на Централната изборна комисија.

Извештајот од јули 1994 година од страна на американската комисија за безбедност и соработка во Европа беше претпазлив.

„Отфрлањето од страна на белоруските гласачи на раководството на старата линија, па дури и за непознат квалитет како Лукашенко, се чини дека претставува мал, прв чекор кон поголема плуралистичка демократија и систем на слободен пазар“, се вели во извештајот.

Но по гласањето Лукашенко не губеше време за да ги демонтира демократските институции на Белорусија. Во 1995 година, Лукашенко распиша референдум, во кој беа вклучени четири прашања – дали да се направи рускиот јазик официјален; дали треба да се усвојат нови национални симболи, вклучително и знаме, што во голема мерка потсетуваше на она на републиката од времето на Советскиот Сојуз; дали треба да има поблиска економска интеграција со Русија; и дали треба да се направат измени во уставот со што ќе се олесни претседателот да го распушти парламентот.

Парламентот не се согласи со три од четирите прашања на референдумот. Членовите се заклучија во зградата на парламентот и прогласија штрајк со глад. Многумина на крајот беа уапсени, а референдумот се одржа и беше одобрен.

Уште едно такво гласање во 1996 година, му даде на Лукашенко право да назначува министри и судии во Уставниот суд на земјата и право на издавање на одредби без консултација со парламентот. Тогашниот шеф на Централната изборна комисија, Виктар Ханчар, одби да ги потврди резултатите, наведувајќи ги грубите неправилности. Лукашенко го отпушти, а резултатите останаа.

2001

Првите претседателски избори под раководство на Лукашенко, изборите во 2001 година беа доведени во прашање со обвиненијата за широка измама.

Околу 90 минути по затворањето на избирачките места на 9 септември, Лукашенко се прогласи за победник. Централната изборна комисија подоцна објави дека Лукашенко освоил 75 проценти од гласовите, а шефот на синдикатот Улаџимер Ханчарик, неговиот најблизок ривал, имаше само 15 проценти.

Опозиционите претставници рекоа дека Лукашенко добил само 47 отсто од гласовите, наспроти 41 процент за Ханчарик. Според белорускиот закон, ќе беше потребен втор круг на гласање доколку ниту еден кандидат не добиеше повеќе од 50 проценти од гласовите.

Претставникот на Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ), Ханс-Георг Виек, рече дека Лукашенко ја користел полицијата за да ги заплаши политичките противници и манипулирал со медиумите, што се под ексклузивна контрола на државата. ОБСЕ, исто така, го критикуваше отсуството на претставници на опозицијата меѓу претставниците на изборите.

Како резултат на гласањето, американскиот Стејт департмент во јули соопшти дека открил „веродостојни“ тврдења дека Лукашенко или блиските до него биле вклучени во исчезнувањата на 30-ина опозициски личности.

Исчезнувањата од висок профил вклучуваа врвни противници на Лукашенко: Јуриј Захаренка, поранешен министер за внатрешни работи; Виктар Ханчар, поранешен претседател на Централната изборна комисија на Белорусија; и Дмитриј Завадски, кој некогаш работел како личен снимател на Лукашенко.

Исчезнувањата никогаш не беа решени.

2006

Надежите беа големи за опозицијата пред гласањето на 19 март 2006 година.

Опозицијата одржа свој посебен конгрес каде го избра Александар Милинкевич, доктор по физика и математика, за свој кандидат.

„За време на независноста на Белорусија, првпат е сите здрави демократски сили, и покрај нивните (различни) политички ставови, да се соединат за да ја променат ситуацијата во Белорусија на подобро“, рече Милинкевич во тоа време за Радио Слободна Европа.

На Лукашенко требаше да му се забрани да се кандидира бидејќи уставот на земјата ги ограничи претседателите на два мандата. Сепак, Лукашенко свика нов референдум во 2004 година – негов трет – да ја исфрли границата за мандатите. Гласањето помина според официјално објавените резултати и сега ништо не застана на патот за Лукашенк да го продолжи своето владеење.

Изборните претставници во Белорусија соопштија дека Лукашенко освоил повеќе од 84 проценти од гласовите во претседателската трка, а Милинкевич само околу 6 проценти. Гелем гнев избувна на уличните протести во Минск поради објавениот резултат. Стотици приврзаници на опозицијата беа уапсени.

Резултатот беше широко осуден и во странство. ОБСЕ, кое го набљудуваше гласањето, рече дека изборите не успеале да ги исполнат демократските стандарди. Тоа имаше одглас и во Соединетите Држави. Портпаролот на Белата куќа, Скот Меклилан изјави: „САД не ги прифаќаат резултатите од изборите. Ние го поддржуваме повикот за нови избори“. Тој повик за повторување на изборите го повтори Парламентарното собрание на Советот на Европа (ПССЕ).

„Целиот процес на пребројување на (гласовите) не беше транспарентен, па имаше многу малку набљудувачи кои навистина беа независни или од опозициската страна“, рече Андрес Херкел, известувач на ПССЕ во Белорусија во тоа време.

ЕУ удри шлаканица со забрана за патувања на Лукашенко и 30 други официјални претставници. Американското министерство за финансии ги блокираше личните средства на Лукашенко и на 15 други високи функционери.

2010

Во септември истата година, белорускиот парламент го одобри одржувањето на претседателските избори во декември, четири месеци пред да заврши третиот мандат на Лукашенко.

Аналитичарите во тоа време рекоа дека тој можеби побрзал со изборите за опозицијата да има малку време за да се подготви.

Изборите се случија во услови на нови тензии во односите со Москва, главно околу предложената царинска унија, како и понудата на Минск да му даде засолниште на соборениот претседател на Киргистан, Курманбек Бакиев, одлука на која се спротивстави Москва.

Дури се зборуваше дека Кремљ планирал соборување на Лукашенко. Рускиот канал НТВ во јули истата година емитуваше мошне критички документарен филм за Лукашенко. Програмата, насловена како „Кум“, се фокусираше на неколку високи исчезнувања во Белорусија за време на претседателството на Лукашенко во 1990-тите.

Видеото поставено на „Јутјуб“ во тоа време, објави наводен документ на анонимен поранешен вработен на руските безбедносни сили, во кој се тврди дека тогашниот руски премиер Владимир Путин планирал атентат врз Лукашенко.

На гласањето на 19 декември, Лукашенко беше прогласен за победник со повеќе од 80 проценти од гласовите. Андреј Саникау доби 2,5 проценти, најмногу од деветте предизвикувачи.

Во септември, секретарот за печат на Саникау, Алех Бјабенин, беше пронајден обесен во неговиот стан. Бјабенин беше директор и основач на веб-страницата за вести од опозицијата „Повелба 97“. Властите пресудија дека неговата смрт е самоубиство, но Саникау изрази силни сомнежи за тој заклучок.

Изборите завршија со масовни протести во услови на обвиненија за масовно фалсификување на резултатите. Еден од претседателските кандидати, 64-годишниот Улаџимер Нјаклаеу, беше уапсен додека лежеше во болничкиот кревет, откако за време на протестите беше претепан до бесознание од безбедносните сили. Повеќе од 600 лица беа уапсени, вклучително и седуммина од кандидатите за избори, што предизвика осуди на Западот.

Портпаролот на американскиот претседател Барак Обама, Роберт Гибс, рече дека Соединетите Држави „остро ги осудуваат дејствијата што владата на Белорусија ги презеде за да го поткопа демократскиот процес“. Највисокиот дипломат на Европската унија, Кетрин Ештон, пак, го повика режимот „веднаш да ги ослободи“ опозициските лидери.

По гласањето, САД и ЕУ ги зајакнаа санкциите кон раководството на Белорусија. ЕУ ја врати забраната за патување на Лукашенко и ги замрзна неговите средства, а САД воведоа построги финансиски контроли и ги проширија своите забрани за патувања на високи функционери.

Портпаролот на американскиот Стејт департмент, Филип Кроули, во изјавата во јануари 2011 година рече дека „непропорционалната употреба на сила и првичните задржувања на стотици демонстранти… ги обврзуваат САД и другите во меѓународната заедница да дејствуваат“.

2015

Изборите се случија една година откако Русија нелегално го анектираше Кримскиот Полуостров на Украина и започна да ги поддржува сепаратистите во Донбас во источна Украина со пари, оружје и војници. Експертите велат дека настаните во Украина ја поттикнале Лукашенко да ги преиспита своите врски со Русија, во услови на загриженост за територијалниот интегритет на неговата земја. ЕУ и Вашингтон исто така ја отфрлија стратегијата кон Минск, одлучувајќи се за ангажман наместо за изолација.

Во очигледен обид да се заложи да направи услуги за Западот, Лукашенко во септември ослободи шестмина високи политички затвореници, само два месеци пред изборите, меѓу кои и Микалај Статкевич, кој беше затворен заедно со девет други лидери на опозицијата, откако истрча против Лукашенко на претседателските избори во 2010 година. Во мај 2011 година, на Статкевич му беше изречена шестгодишна затворска казна под обвинение за организирање масовни улични протести против реизборот на Лукашенко во тоа време.

Опозицискиот активист Вјачаслау Сиучик на 15 септември се врати во Белорусија по пет години од самонаметнатиот егзил во Украина, велејќи дека смета оти е „вистинското време“ да се врати.

И покрај охрабрувачките знаци, изборите на 11 октомври малку се разликуваа од претходните под Лукашенко. Белорускиот лидер беше прогласен за победник во уште една масовна победа, повторно со повеќе од 80 проценти од гласовите. Ниту еден од другите тројца кандидати не доби повеќе од 5 проценти.

Имаше „значителни проблеми“ во пребројувањето и сумирањето на гласовите, се пожали ОБСЕ. Ниту еден од лидерите на опозициските ветерани не можеше да излезе на изборите, бидејќи не им беше дозволено да се регистрираат.

Белоруската група за човекови права, исто така, рече дека гласањето е далеку од демократските норми. Алех Хулак, шеф на Бранителите на човековите права за слободни избори, го критикуваше „масовното предвремено гласање“ и „нетранспарентното пребројување гласови“.

Имаше протести по гласањето, но не според обемот на настаните во 2010 година. Светлана Алексиевич, која ја доби Нобеловата награда за литература таа година, пред гласањето предупреди дека нејзината татковина е „мека диктатура“.

По гласањето, САД и ЕУ ги прекинаа повеќето од своите санкции кон Белорусија. Во февруари 2016 година, ЕУ го направи овој потег постојан.

Шефицата за надворешна политика на ЕУ, Федерика Могерини, рече дека ЕУ видела „позитивен тренд“ во Белорусија.  (Радио Слободна Европа)