Историјата на Панамскиот канал – и зошто Трамп не може да го врати назад по своја волја

ПАНАМА СИТИ – Теди Рузвелт еднаш го прогласи Панамскиот канал „еден од подвизите на кои луѓето од оваа република ќе гледаат наназад со најголема гордост“. Повеќе од еден век подоцна, Доналд Трамп се заканува дека ќе го врати водениот пат за истата република.

Новоизбраниот претседател ги осудува зголемените такси што Панама ги наметна за користење на водениот пат што ги поврзува Атлантскиот и Тихиот океан. Тој вели дека ако работите не се сменат откако ќе ја преземе функцијата следниот месец, „Ќе бараме Панамскиот канал да им се врати на Соединетите Американски Држави, целосно, брзо и без расправање“.

Доналд Трамп во неделата сугерираше дека неговата нова администрација би можела да се обиде да ја врати контролата врз Панамскиот канал што Соединетите држави „глупаво“ му го отстапија на својот централноамерикански сојузник, тврдејќи дека на бродовите им се наплаќаат „смешни“ такси за да поминат низ виталниот транспортен канал што го поврзува Атлантикот и Тихиот Океан.

Трамп долго време им се закануваше на сојузниците со казнени мерки со надеж дека ќе добие отстапки. Но, експертите во двете земји се јасни: освен ако не влезе во војна со Панама, Трамп не може повторно да воспостави контрола над каналот што САД се согласија да го отстапат во 1970-тите.

Еве погледнете како стигнавме овде:

Што е каналот?

Тоа е вештачки воден пат кој користи низа прегради и резервоари во 82 километри за да ја пресече средината на Панама и да ги поврзе Атлантикот и Пацификот. Тоа ги поштедува бродовите што треба да поминат дополнителни 11.000 километри за да пловат околу Кејп Хорн на јужниот врв на Јужна Америка.

Меѓународната трговска администрација на САД вели дека каналот им заштедува на американските деловни интереси „значително време и трошоци за гориво“ и овозможува побрза испорака на стоки, што е „особено значајно за товарите чувствителни на време, расипливите стоки и индустриите со синџири за навремено снабдување“.

Кој го изгради?

Обидот да се воспостави канал низ Панама предводен од Фердинанд де Лесепс, кој го изгради Суецкиот канал во Египет, започна во 1880 година, но напредуваше малку во девет години пред да банкротира.

Маларијата, жолтата треска и другите тропски болести ја уништија работната сила која веќе се бореше со особено опасен терен и суровите работни услови во џунглата, што на крајот чинеше повеќе од 20.000 животи, според некои проценки.

Панама тогаш беше провинција на Колумбија, која одби да го ратификува последователниот договор од 1901 година за лиценцирање на интересите на САД за изградба на каналот. Рузвелт одговори со испраќање на американски воени бродови на бреговите на Панама на Атлантикот и Пацификот. Соединетите Држави, исто така, претходно напишаа устав што ќе биде готов по независноста на Панама, давајќи им на американските сили „право да интервенираат во кој било дел од Панама, за повторно воспоставување на јавниот мир и уставниот поредок“.

Делумно поради тоа што колумбиските трупи не можеа да поминат низ суровите џунгли, Панама прогласи ефикасна бескрвна независност за неколку часа во ноември 1903 година. Наскоро потпиша договор со кој се дозволува тимот предводен од САД да започне со изградба.

Околу 5.600 работници починале подоцна за време на градежниот проект предводен од САД, според една студија.

Зошто САД повеќе не го контролираат каналот?

Водниот пат беше отворен во 1914 година, но речиси веднаш некои Панамци почнаа да ја доведуваат во прашање валидноста на американската контрола, што доведе до она што стана познато во земјата како „генерациска борба“ за негово преземање.

САД го укинаа своето право да интервенираат во Панама во 1930-тите. До 1970-тите, со драстично зголемување на административните трошоци, Вашингтон помина години преговарајќи со Панама за да ја отстапи контролата врз водниот пат.

Администрацијата на Картер работеше со владата на Омар Торихос. Двете страни на крајот одлучија дека нивната најдобра шанса за ратификација е да поднесат два договори до Сенатот на САД, „Договорот за постојана неутралност“ и „Договорот за Панамскиот канал“.

Првиот, кој продолжува во вечност, им дава право на САД да дејствуваат за да обезбедат каналот да остане отворен и безбеден. Вториот нагласува дека САД ќе ѝ го предадат каналот на Панама на 31 декември 1999 година, а потоа ќе биде прекинат.

И двата беа потпишани во 1977 година и ратификувани следната година. Договорите беа почитувани и по 1989 година, кога претседателот Џорџ Х.В. Буш ја нападна Панама за да го отстрани панамскиот лидер Мануел Нориега.

Во доцните 1970-ти, додека се дискутираа и ратификуваа договорите за предавање, анкетите покажаа дека околу половина од Американците се противат на одлуката да се отстапи контролата на каналот на Панама. Меѓутоа, до моментот кога сопственоста всушност се промени во 1999 година, јавното мислење се промени, со околу половина од Американците беа за.

Што се случи од тогаш?

Администрацијата на каналот беше поефикасна под Панама отколку во ерата на САД, при што сообраќајот се зголеми за 17% помеѓу фискалните години 1999 и 2004 година. Гласачите во Панама го одобрија референдумот во 2006 година со кој се овласти големо проширување на каналот за да се сместат поголеми модерни товарни бродови. Проширувањето траеше до 2016 година и чинеше повеќе од 5,2 милијарди долари.

Панамскиот претседател Хозе Раул Мулино во видеото во неделата рече дека „секој квадратен метар од каналот и припаѓа на Панама и ќе продолжи да припаѓа“. Тој додаде дека, иако народот на неговата земја е поделен по некои клучни прашања, „кога станува збор за нашиот канал и нашиот суверенитет, сите ние ќе се обединиме под нашето панамско знаме“.

Цените на превозот се зголемија поради сушите минатата година кои влијаеа на браните на каналот, принудувајќи ја Панама драстично да го намали транспортниот сообраќај низ каналот и да ја зголеми цената на услугите за негово користење. Иако дождовите главно се вратија, Панама вели дека идните зголемувања на таксите можеби ќе бидат неопходни бидејќи презема подобрувања за да ги задоволи современите потреби за превоз.

Мулино рече дека таксите за користење на каналот „не се поставени по желба“.

Хорхе Луис Квијано, кој служеше како администратор на водните патишта од 2014 до 2019 година, рече дека сите корисници на каналот подлежат на исти такси, иако тие варираат според големината на бродот и други фактори.

„Можам да прифатам дека корисниците на каналот може да се жалат на какво било зголемување на цената“, рече Квијано. „Но, тоа не им дава причина да размислуваат за враќање назад“.

Зошто Трамп го покрена ова?

Новоизбраниот претседател вели дека САД се „откинати“ и „нема да го поднесам тоа“.

„Тој ѝ беше даден на Панама и на народот на Панама, но има одредби – треба да се однесувате праведно со нас. И тие не се однесуваа праведно со нас“, рече Трамп за договорот од 1977 година за кој рече дека „глупаво“ го дал каналот.

Договорот за неутралност им дава на САД право да дејствуваат доколку операцијата на каналот е загрозена поради воен конфликт – но не и повторно да ја воспостават контролата.

„Нема никаква клаузула во договорот за неутралност што дозволува одземање на каналот“, рече Квијано. „Законски, не постои начин, во нормални околности, да се врати територијата што била користена претходно“.

Трамп, во меѓувреме, не кажа како би можел да ја исполни својата закана.

„Има многу малку простор за движење, без втора американска инвазија на Панама, за повторно преземање на контролата врз Панамскиот канал во практична смисла“, рече Бенџамин Гедан, директор на Програмата за Латинска Америка во Меѓународниот центар за научници Вудро Вилсон во Вашингтон.

Гедан вели дека ставот на Трамп е особено збунувачки имајќи предвид дека Мулино е про-бизнис конзервативец кој „направил многу други предлози за да покаже дека би сакал посебен однос со Соединетите Држави“. Тој, исто така, истакна дека Панама во последниве години се приближи до Кина, што значи дека САД имаат стратешки причини да ги задржат своите пријателски односи со централноамериканската држава.

Панама е и партнер на САД за запирање на илегалната имиграција од Јужна Америка – можеби најголемиот политички приоритет на Трамп.

„Ако сакате да се пресметате со Панама за некое прашање“, рече Гедан, „не можете да најдете полошо од каналот“. (АП)