Создавање или рушење на демократијата

ЊУЈОРК – На 24 септември, 20 демократски земји од глобалниот Север и Југ – вклучувајќи ги Бразил, Чиле, Норвешка и Шпанија – се собраа во Обединетите нации не само за да ја потврдат својата посветеност на демократијата, туку и да развијат агенда што ќе ја одржи и збогати.

Членството на оваа група, Democracia Siempre (Демократија секогаш), енормно се зголеми откако првпат се состана пред една година. Растот на групата го одразува препознавањето на нејзините членови дека демократското назадување добива на интензитет низ целиот свет. Ова е особено точно во земјата што честопати тврдеше дека е најстарата и најсилната демократија: Соединетите Американски Држави, каде што Доналд Трамп спроведе постојан напад врз уставниот поредок откако се врати во Белата куќа во јануари.

И во рамките на земјите и на меѓународно ниво, владеењето на правото е погазено, што доведува до раширена корупција, кршење на основните човекови права и правичното судење и систематска ерозија на институциите. Долгогодишните заштитни механизми за нашите слободи и благосостојба се распаѓаат пред наши очи, а академските, медиумските и другите слободи се нападнати.

Во овие темни времиња, Democracia Siempre е зрак надеж. Нејзините членови остануваат посветени на одбраната на демократијата и владеењето на правото, поставувајќи пример за плашливите кои беа заплашени од малтретирањето на Трамп. Тие јасно ставија до знаење дека националниот суверенитет и демократијата не се нешто што може да се тргува. Тие одбиваат да го следат патот на Исав, кој го продаде своето право на раѓање за чорбичка.

Како економист кој проучувал зошто денес имаме многу повисок животен стандард и подолг животен век отколку пред 250 години, ја разбирам важноста на вредностите на просветителството и улогата на науката во овозможувањето да го разбереме светот околу нас. Невидениот материјален напредок што го постигнавме во модерното време произлегува од нашата посветеност на разумот и слободата.

Просветителските мислители нè научија дека можеме да дизајнираме институции за координирање на индивидуалните активности, олеснување на соработката и подобрување на нашите општества. Ова е важно, бидејќи луѓето се социјални суштества. Отсекогаш сме можеле да правиме многу повеќе работејќи заедно отколку сами, а во нашето високо урбанизирано, глобално интегрирано општество, немаме друг избор освен да соработуваме. Исто така, меѓу критичните институции што ги наследивме од Просветителството се оние што ни овозможуваат да ја утврдиме и процениме вистината, без кои ниту нашата економија ниту нашата демократија не можат добро да функционираат.

Демократијата и владеењето на правото се суштински бедем против злоупотребата на моќта и се фундаментални за зачувување на нашите човекови права. Историјата покажува што се случува кога тие се напуштени или расклопени.

Самите ООН се создадени за да помогнат во обезбедувањето мир на нашата планета по Втората светска војна. Бидејќи делиме еден свет, мирот, стабилноста и заедничкиот просперитет бараат светско тело, меѓународно право и мултилатерална соработка.

Ова лето, како што се приближуваше вториот глобален состанок на Democracia Siempre, 43 добитници на Нобелова награда од широк спектар на дисциплини потпишаа писмо за поддршка, како за иницијативата, така и за агендата за постигнување на нејзините цели. Таа агенда вклучува зајакнување на институциите, справување со нееднаквоста во приходите и справување со онлајн лажните информации и дезинформациите. Клучно е што потписниците ја потврдија својата посветеност на разумот. Нивните погледи на светот може да се разликуваат, но сите се согласуваат дека фактите не можат и не смеат да се фалсификуваат. Сите знаат дека токму придржувањето кон вредностите на просветителството доведе до нивните сопствени откритија наградени со Нобелова награда.

Нашето расудување за светот мора да се базира на факти, а тие доаѓаат од научни истражувања и објективно собирање вести. Висококвалитетните информации и новинарството се неопходни за информирање на јавноста, промовирање на конструктивен граѓански ангажман и зачувување на демократијата. Слободата на изразување е меѓународно признато човеково право. Како и академската слобода, таа игра неопходна улога во обезбедувањето одговорност на владата и спречувањето на видот на агломерација на моќ што ја поткопува демократијата.

Сепак, дејствијата на владите во многу земји имаа застрашувачки ефект врз овие слободи. Оние на власт користеа тужби за клевета и други средства за да ги замолчат новинарите, додека огромните технолошки компании им дозволуваат на своите платформи да ги засилуваат лажните информации и дезинформациите, загадувајќи го информацискиот екосистем. Генеративната вештачка интелигенција се заканува да ги влоши работите, а оние што ги обучуваат моделите крадат информации произведени од традиционалните медиуми и други. Како резултат на тоа, тие имаат мал поттик сами да произведуваат висококвалитетни информации.

Технологиите што би можеле да го подобрат начинот на кој ги дистрибуираме и обработуваме информациите, наместо тоа, веројатно ќе го деградираат нашиот информациски екосистем уште повеќе (оттука и фокусот на Democracia Siempre на ова прашање).

Суштинска карактеристика на демократијата е тоа што гласот на секого е важен – едно лице, еден глас. Но, ова не може да биде случај кога неколку мултимилијардери го контролираат она што стана глобален градски плоштад.

Контролите и рамнотежата неизбежно се распаѓаат пред очи на растечката економска нееднаквост, бидејќи следи политичка нееднаквост, при што олигархиските интереси ги користат своите ресурси за да ги извртуваат правилата во своја корист.

Но, справувањето со нееднаквоста е клучно од друга причина: Ако демократиите сакаат да функционираат добро, политичкото тело мора да покаже барем малку солидарност. Сепак, денешните екстремни нееднаквости, во комбинација со хиперполаризирачки медиумски екосистем, ја уништија социјалната кохезија.

Предолго време, многумина ги земаа демократијата и човековите права здраво за готово. Сега знаеме дека тоа беше грешка. Одржувањето и подобрувањето на овие институции бара континуиран напор. Движењето Democracia Siempre дава надеж дека ова сè уште може да се направи.

Следните добитници на Нобелова награда го потпишаа писмото за поддршка на Democracia Siempre:

Марија А. Реса, добитничка на Нобелова награда. Мир, 2021; Клаус фон Клицинг, добитник на Нобелова награда, Физика, 1985; Воле Сојинка, добитник на Нобелова награда, Литература, 1986; Оскар Ариас, добитник на Нобелова награда, Мир, 1987; Елијас Џ. Кори, добитник на Нобелова награда, Хемија, 1990; Ричард Џ. Робертс, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 1993; Хозе Рамос-Орта, добитник на Нобелова награда, Мир, 1996; Вилијам Д. Филипс, добитник на Нобелова награда, Физика, 1997; Џоди Вилијамс, добитничка на Нобелова награда, Мир, 1997; Луис Џ. Игнаро, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 1998; Ентони Џ. Легет, добитник на Нобелова награда, Физика, 2003; Џ. М. Коеце, добитник на Нобелова награда, Литература, 2003; Ширин Ебади, добитник на Нобелова награда, Мир, 2003; Арон Чиехановер, добитник на Нобелова награда, Хемија, 2004; Бери Џ. Маршал, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2005; Џон Ц. Матер, добитник на Нобелова награда, Физика, 2006; Едмунд „Нед“ Фелпс, добитник на Нобелова награда, Економија, 2006; Ендру З. Фаер, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2006; Роџер Д. Корнберг, добитник на Нобелова награда, Хемија, 2006; Орхан Памук, добитник на Нобелова награда, Литература, 2006; Ерик С. Маскин, добитник на Нобелова награда, Економија, 2007; Марио Р. Капеки, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2007; Мартин Чалфи, добитник на Нобелова награда, Хемија, 2008; Џек В. Состак, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2009; Лејма Гбови, добитничка на Нобелова награда, Мир, 2011; Тавакол Карман, добитник на Нобелова награда, Мир, 2011; Меј-Брит Мозер, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2014; Едвард И. Мозер, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2014; Јоаким Франк, добитник на Нобелова награда, Хемија, 2017; Ричард Хендерсон, добитник на Нобелова награда, Хемија, 2017; Мишел Мајор, добитник на Нобелова награда, Физика, 2019; Грег Л. Семенца, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2019; Сер Питер Џ. Ратклиф, добитник на Нобелова награда, Физиологија или медицина, 2019; Роџер Пенроуз, добитник на Нобелова награда, Физика, 2020; Гвидо В. Имбенс, добитник на Нобелова награда, Економија, 2021; Ани Ерно, добитничка на Нобелова награда, Литература, 2022; Наргес Мохамади, добитничка на Нобелова награда, Мир, 2023; Џефри Хинтон, добитник на Нобелова награда, Физика, 2024; Дарон Ацемоглу, добитник на Нобелова награда, економија, 2024; Гари Рувкун, добитник на Нобелова награда, физиологија или медицина, 2024; Олександра Матвијчук, Центар за граѓански слободи, мир 2022; Неговата Светост Далај Лама, добитник на Нобелова награда, мир, 1989;

(Џозеф Штиглиц, нобеловец по економија и професор на Универзитетот Колумбија е поранешен главен економист на Светска банка. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)