Што содржи хашкото досие за Путин?

Првиот ден од руската инвазија на Украина, руска ракета наполнета со касетни бомби падна пред болницата во украинскиот град Вуледар, при што загинаа четворица цивили и беа ранети 10 други. Следниот ден, слично опремен проектил погоди предучилишна установа во градот Охтирка, при што загинаа тројца цивили, меѓу кои и едно дете. На 28 февруари, во очигледното засилување на рускиот напад, ракети паднаа врз станбена населба во Харков, вториот по големина град во Украина, при што загинаа најмалку 11 луѓе, а десетици беа ранети.

Ваквите напади, според групите за човекови права и правните експерти, би можеле да се искористат за да се изгради случај за вршење воени злосторства – веројатно против самиот руски претседател Владимир Путин.

Во понеделникот, само неколку дена откако Путин ја започна својата инвазија, Карим Кан, главниот обвинител на Меѓународниот кривичен суд (МКС), најави отворање на истрага за „Ситуацијата во Украина“. Неговата канцеларија, додаде тој, веќе утврдила дека има „разумна основа да се верува“ дека во земјата биле извршени воени злосторства и злосторства против човештвото од раните денови на нејзината интервенција во 2014 година и последователните руски упади на Крим и источна Украина.

Засега, се чини малку веројатно дека на Путин наскоро ќе му се суди. И Кан – и другите правни истражители – ќе ги разгледуваат прекршувањата од сите страни во конфликтот. Но нема сомневање дека овонеделниот напад ја зголеми изложеноста на рускиот лидер пред правдата, според правни експерти и застапници за човекови права интервјуирани од „Политико“.

По повеќе години во кои Путин дејствуваше со одреден степен на негирање или во области во кои обвинителите имаат ограничена јурисдикција – рускиот претседател отворено го предводи нападот врз Украина, што предизвика бес низ целиот свет.

„За разлика од другите ситуации каде што може да тврдите дека има сили на теренот кои се таму надвор и прават непријатни работи и дека врвниот тим нема контрола врз нив, тој вид одбрана нема да функционира овде“, рече Стивен Рап, кој служеше како амбасадор на САД  на глобално ниво за прашања поврзани со воени злосторства од 2009 до 2015 година. „Многу малку ќе се случи во овој театар од руска страна, што не би можело да се следи низ синџирот на команда до врвот на руската држава“, додаде тој.

Украина, се разбира, е далеку од тоа да биде единственото место каде Путин водеше војна. Додека борбите продолжуваат и правните истражители почнуваат да ја вршат својата работа, „Политико“ го испитува и поширокиот случај против рускиот претседател – доколку некогаш му се суди за неговите постапки во Хаг.

ЧЕЧЕНИЈА И СИРИЈА

За да се задржат обвиненијата за воени злосторства против некој што не бил директно инволвиран, обвинителите треба да докажат три работи: дека обвинетиот имал ефективна контрола над подредените кои го извршиле кривичното дело; дека знаеле или требало да знаат за злосторствата што се извршуваат; и дека не направиле ништо за да ги спречат или казнат директно одговорните.

Со Путин, „ефективниот контролен дел, кој често може да биде многу тежок, е лесен“, вели Кевин Џон Хелер, професор по меѓународно право на Универзитетот во Копенхаген. „Тој има ефективна контрола над сите во руската војска бидејќи тој е врховен командант. Вистинските прашања… во конкретна ситуација тогаш се… дали тој знаел за злосторствата? Дали требаше да знае за злосторствата? И ако е така, дали направил сѐ што било разумно да ги спречи или гони?“,вели  Хелер.

Групите за застапување го документираа она што  го опишуваат како очигледни воени злосторства од страна на руската армија за време на војната во Чеченија 1999-2000 година. Во февруари 2000-та година, руската војска го бомбардираше селото Катир-Јурт и бегалски конвој, при што загинаа 363 луѓе, а многу од телата ги фрлија во масовна гробница, според истрагата на британскиот весник „Обсервер“ и телевизијата Канал 4.

„Хјуман рајтс воч“ ги опиша системските „присилни исчезнувања, мачења и егзекуции“ спроведени од руските сили против чеченскиот народ за време и по војната. Труповите на многу од „исчезнатите“ потоа беа пронајдени во необележани, импровизирани гробници и депонии низ Чеченија, се вели во извештајот на групата.

Во поново време, во сириската војна, руските трупи извршија седум воздушни напади врз училишта и медицински установи во 2019 и 2020 година, според Амнести интернешнал. Организацијата заклучи дека руските и сириските сили извршиле „мноштво сериозни прекршувања на меѓународното хуманитарно право кои се  воени злосторства“.

Во извештајот од 2020 година, Хјуман рајтс воч документираше „очигледни воени злосторства“ за време на 11-месечен напад во 2019 и 2020 година врз провинцијата Идлиб во северозападна Сирија, каде во нападите загинаа најмалку 1.600 цивили. Во неговиот извештај се вели дека Путин, кој како врховен командант на руските вооружени сили има командна одговорност, „секојдневно бил информиран за напредокот и статусот на задачите“ на воените операции.

Не само што рускиот лидер не направи ништо за да ги спречи потенцијалните прекршувања на меѓународното право, туку и јавно се заблагодари на својата војска при посетата на Дамаск во 2020 година и „наводно му дал на рускиот командант кој раководел со операциите во Сирија од април до септември 2019 година највисока почесна титула на државата“, соопшти Хјуман рајтс воч.

Меѓутоа, во секој правен систем, едноставното докажување дека се случило кривично дело не е доволно; судот мора да има и надлежност. А кога станува збор за Чеченија и Сирија, Меѓународниот кривичен суд не успева. Војната на Путин во Чеченија се случи пред да се формира судот во јули 2002 година – сите злосторства што се случија таму засекогаш беа надвор од неговиот дофат.

Кога станува збор за Сирија, ниту Москва ниту Дамаск не се членови на судот, што значи дека неговите обвинители не можат да истражуваат злосторства во која било земја, освен ако некој од нив подоцна не се потпише или ја прифати јурисдикцијата на судот – што е неверојатна можност во моментов.

ГРУЗИЈА И ДОНБАС
Обвинителите на судот сепак имаат јурисдикција кога станува збор за нападот на Путин врз Грузија во 2008 година и неговите инвазии на Украина. Но досега нивните напори во двете земји не отидоа далеку.

Меѓународниот кривичен суд отвори истрага за борбите во Грузија откако прими илјадници сведоштва за наводни воени злосторства и злосторства против човештвото. Бен Емерсон, британски адвокат кој ја застапуваше Грузија во посебен случај во Европскиот суд за човекови права, рече дека руските центри за притвор за етнички Грузијци „потсетуваат на концентрациони логори“.

Тој наведе нечовечки третман, како принудување на затвореници да ги закопуваат телата во масовни гробници и мачење. Меѓу застрашувачките извештаи стои дека  „на еден му ги извадија забите со клешти“, рече Емерсон, а „на еден затвореник му го отсекоа увото“. Во 2021 година, Европскиот суд за човекови права утврди дека Русија спречила враќање на околу 20.000 етнички Грузијци кои биле принудени да ги напуштат своите домови и дека не спровела самата истраги за потенцијални воени злосторства.

 „До денес, нема издаден налог за апсење од страна на Меѓународниот суд“, рече Илја Нузов, шеф на канцеларијата за Источна Европа и Централна Азија на Меѓународната федерација за човекови права, невладина организација. „За сите намери и цели, се чини дека таа истрага повеќе или помалку заврши“.

Но, Украина може да биде пресвртница. До неодамна, работата на судот се намалуваше. Неговиот претходен главен обвинител го заврши прелиминарното испитување во декември 2020 година, заклучувајќи дека има „разумна основа“ да се верува дека се извршени воени злосторства и злосторства против човештвото. Но, таа ги наведе како проблем „ограничените  капацитети“, „препроширените ресурси“ и пандемијата Ковид-19 како пречки за продолжување со формална истрага.

Овој недостаток на акција „не фрустрира многу“, рече Олександра Матвијчук, шеф на Центарот за граѓански слободи, организација за човекови права со седиште во Киев. „Во првите три или четири години се концентриравме на оваа работа… но разбравме дека ништо не се смени, дека додека го собираме ова сведоштво, денес и утре, луѓето сè уште ќе страдаат“, рече таа.

Таа лично собрала сведоштва од стотици жртви од двете страни на конфликтот за време на раните години на конфликтот во регионот Донбас во источна Украина.

„Ми кажаа како биле тепани, силувани, мачени со струја, како ги кршеле во дрвени кутии, како им биле сечени прстите. Една жена ми кажа како ѝ ги извадиле очите со лажица “, рече таа.

Сеопфатната војна на Путин против Украина им даде нов поттик на повиците за меѓународна правда. Украинскиот претседател Володимир Зеленски го осуди гранатирањето на Харков како „воено злосторство“ и го повика Меѓународниот суд. Министерот за надворешни работи Дмитро Кулеба ги осуди нападите во петокот врз сиропиталиштето во Волзел, надвор од Киев, и градинката во Охтирка, и се закани со воена акција.

„Заедно со Јавното обвинителство ги собираме овие и други факти, кои веднаш ќе ги испратиме до Хаг“, рече Кулеба. „Одговорноста е неизбежна“.

Во понеделникот, украинската амбасадорка во Соединетите држави, Оксана Маркарова, ја обвини Русија за употреба на термобарично оружје, наречено и вакуумска бомба, бидејќи нејзината експлозија го цица кислородот од воздухот. Маркарова рече дека нападот е спротивен на женевските конвенции, кои ја формираат основата на меѓународното хуманитарно право.

Нузов  мисли дека Путин „навистина ја преминал границата“ со новата инвазија. „Разликата е навистина во тоа што е толку отворено, дрско и бесрамно… Тоа е  целосно непочитување на меѓународното право“.

Откако борбите ескалираа минатата недела, Русија негираше дека таргетира  цивили.

„Не се изведуваат удари врз цивилната инфраструктура“, рече рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров на прес-конференција во Москва на 25 февруари. „Не се поврзани со објекти за воени напади“. Портпаролот на руската влада не одговори на барањето за коментар.

МОЖНО ЛИ Е ДА МУ СЕ СУДИ НА ПУТИН?

Доколку Путин биде исправен со судење,  тој нема да биде првиот национален лидер кој ќе одговара за неговите наводни злосторства додека беше на функцијата. Националните судови и ад хок меѓународните трибунали им судеа на српскиот лидер Слободан Милошевиќ, на Либериецот Чарлс Тејлор и на ирачкиот Садам Хусеин.

Откако Меѓународниот кривичен суд започна со работа во 2002 година, тој издаде налози за тројца национални лидери – суданскиот Омар ал-Башир, Либиецот Моамер Ел Гадафи и Лоран Гбагбо од Брегот на Слоновата Коска – двајца од нив додека  сè уште беа на власт.

Доколку судот издаде налог против Путин, нема многу причини да се верува дека ќе судењето биде извршено брзо – рускиот устав забранува екстрадиција на своите граѓани. Постојат различни правни мислења околу тоа дали земјите можат, или навистина мора да апсат шефови на држави кога Меѓународниот кривичен суд ќе им наложи да го сторат тоа. Но, западните земји – особено оние кои се потпишаа на јурисдикцијата на судот – би биле под притисок да го уапсат Путин доколку тој ги посети.

„Тие потпишаа и треба да го предадат. Ако не го уапсат, тоа го уништува МКС“, рече Кетрин Гегоут, вонреден професор по меѓународни односи на Универзитетот во Нотингем. Поранешниот судански претседател Омар ал-Башир го прекина патувањето во Јужна Африка во 2015 година, додека судиите разгледуваа дали тој треба да биде обвинет за воени злосторства и геноцид. 

Во текот на деценијата во која Ал-Башир владееше со Судан со налог над главата, честопати му беше непријатно патувањето. Во 2013 година, тој го прекина своето учество на дводневниот Самит на Африканската унија во Нигерија, откако тамошните активисти поднесоа тужба за да ја принудат нивната влада да го уапси. Две години подоцна, тој беше принуден да избега од Јужна Африка, каде што отиде да присуствува на друг самит, бидејќи судиите издадоа наредба за негово апсење.

Ако Путин го ограничи своето патување во земји на кои може да смета дека нема да го уапсат, неговиот најверојатен пат до обвинителната клупа би се отворил доколку прво биде принуден да ја напушти функцијата. Тоа во моментов изгледа малку веројатно, рече Мајкл Мекфол, кој беше американски амбасадор во Русија од 2012 до 2014 година.

Додека нападот на Путин врз Украина е непопуларен, особено меѓу елитата чии животи се нарушени поради санкциите, рускиот претседател има цврста контрола врз неговата земја. „Едно е да се биде незадоволен, а друго е да се направи нешто во врска со тоа“, рече Мекфол.

Но Мекфол смета дека работите можат да се променат брзо. „Пред да се случат револуциите, тие изгледаат невозможни, а откако ќе се случат, изгледаат неизбежни“, рече тој. „Тоа не е мое предвидување. Тоа е само потсетник дека сме многу лоши во предвидувањето на овие настани. Работите можат брзо да се откријат во моменти на криза“.

Со кои обвинувања ќе се соочи Путин поради насилството во Украина ќе зависи од тоа како ќе се развива војната. Русија не е членка на Меѓународниот кривичен суд, бидејќи  Москва го потпиша Римскиот статут со кој владее судот во 2000 година, но никогаш не го ратификуваше. Сметајќи дека можеби му дава повеќе значење на судот отколку што дозволува, Путин го повлече потписот на Русија во 2016 година, еден ден откако беше објавен извештај во кој руската анексија на Крим е опишана како окупација.

„Мислам дека Путин е загрижен не само од  Меѓународниот кривичен суд, тој е загрижени од рускиот суд, тој е загрижен од сите видови судови“, вели Бил Браудер, долгогодишен критичар на Путин и шеф на „Глобална Магнитски“, која води кампања за одговорност на руските официјални лица. Тоа е главната причина што мора да остане на власт до крајот на неговиот  живот, бидејќи разбира дека ако повеќе не е на власт, Русите би го гонеле.

Иако Украина не е членка на судот, таа ја прифати јурисдикцијата на судот за злосторства извршени на нејзина територија од почетокот на револуцијата на Мајдан во ноември 2013 година. Ситуацијата во Украина – целосна војна меѓу две суверени држави спроведена под рефлекторите на целото меѓународно внимание  се разликува од матните води во кои често работат обвинителите за кршење на меѓународното право. Покрај јасната следливост на одговорноста во рускиот синџир на команда, доколку Путин ги употреби истите брутални тактики што ги примени во други конфликти, речиси сигурно ќе се отворат обвиненија за воени злосторства.

Тие можат да произлезат од намерни напади врз цивили или невоени објекти, како и од намерни напади врз луѓе, инсталации или возила вклучени во хуманитарна помош – со други зборови, неселективното бомбардирање што руските вооружени сили го извршија во Чеченија и Сирија и што со зголемена го прават фреквенција оваа недела во Украина.

Без разлика дали Путин некогаш ќе се соочи со судење или не, можно е да се каже дека заканата од меѓународно гонење има ефект ако стравот од последици ги натера командантите двапати да размислат за нападите врз цивилни цели. Целта зад создавањето на судот е да се направи токму тоа, рече Тод Бучвалд, кој служеше како специјален координатор во САД во Канцеларијата за глобална кривична правда на Стејт департментот до 2017 година.

„Идејата е да се информираат луѓето дека ги гледаат и можеби ќе бидат малку повнимателни  нивното однесување да не ги доведе во неволја“.

Што се однесува до Путин, и тој не може да биде сигурен дека еден ден нема да се соочи со правдата.

„Не е очигледно дека ќе можат да го добијат“, рече Бучвалд. „Но, видов случаи кои започнаа пред 20 години, кога изгледаше невозможно за луѓето кои работат на овие случаи да резултираат со кривично гонење. И потоа она што изгледше како нешто многу малку веројатно, околностите го променија“, порача тој. (Политико)