„Направи или умри“ за Обединетите нации

ПРЕТОРИЈА – Повеќе од 140 светски лидери отпатуваа во Њујорк овој месец за да го одбележат несреќниот 80-ти роденден на Обединетите нации. Водечката мултилатерална организација во светот е создадена по Втората светска војна „за да ги спаси идните генерации од неволјата на војната“. Но, како што неодамна призна генералниот секретар на ОН, Антонио Гутереш, организацијата ја одбележува својата „годишнина во свет обележан со брутални и широко распространети конфликти, длабоки нееднаквости и неправда, флагрантни кршења на човековите права и егзистенцијални закани“.

Централниот проблем е што успехот на ООН отсекогаш зависел од соработката меѓу петте постојани членки на Советот за безбедност со право на вето: Велика Британија, Кина, Франција, Русија и САД. Големата зделка при основањето на ООН се стремеше да се избалансира преовладувањето на големите сили со одредено влијание на помалите сили врз социоекономските прашања и буџетот на ООН. Сепак, на крајот на краиштата, никој не можеше да заборави дека нејзиното седиште е во Њујорк и дека нејзината повелба е во голема мера изготвена од претставници на американскиот Стејт департмент под будното око на претседателот Франклин Д. Рузвелт.

Со оглед на оваа реалност, говорот на американскиот претседател Доналд Трамп пред Генералното собрание беше чин на институционално чедоморство. Тој не само што ја отфрли ООН како ирелевантна, туку ги доведе во прашање и самите принципи што ги држеа нејзините 193 членки заедно: одржување на мирот, организирање одговори на глобалните предизвици, поттикнување на меѓународната соработка и финансирање на развојот. Откако се врати во Белата куќа, САД се повлекоа од Парискиот договор за климата, Светската здравствена организација и Организацијата за образование, наука и култура на ООН.

Покрај тоа, од април 2025 година, Америка им должеше на ОН 3 милијарди долари – неплатени буџетски обврски што доаѓаат покрај нејзините длабоки намалувања на средствата за развој и хуманитарна помош. Резултирачките финансиски тешкотии ја попречија работата на ОН за спасување животи низ целиот свет. Само половина од 50-те милијарди долари хуманитарни средства побарани во 2024 година се собрани, а понатамошните намалувања се закана за финансирање на 11,6 милиони бегалци и 16,7 милиони луѓе кои се несигурни за храна, а кои се под грижа на разни програми за помош на ОН.

Со оглед на тоа што Трамп безгрижно ги отфрла многуте достигнувања на ОН, вреди да се преиспитаат успесите и неуспесите на организацијата за да се утврди каде би можела да оди понатаму. Тие можат да се поделат на нејзините три главни мандати: глобална безбедност, развој и човекови права.

Во однос на безбедноста, ефикасноста на ОН, секако, беше ограничена четири децении од Студената војна, што ја спречи да ја игра својата предвидена улога, бидејќи ветото на САД и Советскиот Сојуз во Советот за безбедност гарантираше парализа. Сепак, ОН успеа да импровизира со распоредување мировници во многу конфликтни зони во текот на годините. Првата таква мисија помогна во следењето на прекинот на огнот по должината на границата со Израел во 1948 година. Во текот на следните 30 години, 12 дополнителни мисии беа распоредени во боишта како Либан, Египет, Демократска Република Конго (ДРК) и Јемен. Иако не секогаш успешни, овие напори му помогнаа на светот да избегне нуклеарен пожар предизвикан од суперсили.

Крајот на Студената војна потоа овозможи поблиска соработка на големите сили и ги прошири мировните напори на ОН. Помеѓу 1992 и 2006 година, двајца африкански генерални секретари, Бутрос Бутрос-Гали и Кофи Анан, ја изградија безбедносната архитектура по Студената војна што сè уште се користи денес.

Тој систем донесе големи успеси во Камбоџа, Ел Салвадор, Мозамбик и Сиера Леоне, но и спектакуларни неуспеси во Руанда, Босна, Ангола и Сомалија. Иако ОН сè уште има над 60.000 мировници на места како ДРК, Јужен Судан, Косово и Кашмир, нивната ефикасност е доведена во прашање. Половина од 58-те распоредувања по Студената војна биле во Африка, каде што на ООН честопати им недостасувал капацитет за спроведување (што зависи од политичката волја).

Во однос на развојот, како што земјите од Глобалниот Југ избегаа од колонијалниот јарем и влегоа во ООН во 1950-тите, тие се обидоа да ги постават социоекономските прашања – особено намалувањето на сиромаштијата – повисоко на агендата. Две важни личности ги застапуваа овие напори: Раул Пребиш, кој ја водеше Економската комисија на ООН за Латинска Америка, а потоа и Конференцијата на ООН за трговија и развој, и Адебајо Адедеџи, кој ја водеше Економската комисија на ООН за Африка. И двајцата се спротивставија на типичните политички рецепти на Светската банка и Меѓународниот монетарен фонд, наместо тоа се залагајќи за пофер трговија во која земјите од Глобалниот Југ го промовираат развојот преку регионална интеграција.

Но, овие напори се покажаа неуспешни, бидејќи моќните западни влади на крајот ги контролираа институциите на Бретон Вудс. И покрај одреден напредок, со повеќе од 30 земји во развој кои преминаа во статус на среден приход до 2019 година, отрезнувачката реалност е дека само 35% од целите поставени од Целите за одржлив развој на ОН се на добар пат да бидат исполнети или остваруваат умерен напредок. Сепак, резултатот не е целосно негативен. Дури и по масивните намалувања на средствата, ОН сепак успеа да обезбеди хуманитарна помош за 116 милиони луѓе во 2024 година.

Тоа нè доведува до човековите права, каде што ОН се покажа како особено немоќна. Нејзината сопствена Независна меѓународна комисија за истрага на окупираната палестинска територија неодамна изјави дека Израел врши геноцид во Газа, а сепак организацијата како целина не успеа да преземе никакви сериозни мерки за да ги запре убиствата. Советот за човекови права на ОН со седиште во Женева (од кој администрацијата на Трамп ги повлече САД во февруари) останува неефикасен и политизиран. Очигледните злоупотреби продолжуваат да остануваат неказнети во Конго, Кина, Русија, Саудиска Арабија, Кашмир, Мјанмар и на многу други места, а мигрантите се брутално малтретирани низ Европа и Америка.

Поради влошената финансиска состојба на ОН, Гутереш беше принуден да забрза разни реформи за намалување на трошоците кои веќе беа во тек. Тој предложи намалување на 500 милиони долари од буџетот за 2026 година (15% од програмите на ОН); намалување на персоналот за 19%; намалување на буџетот за мировни операции за 11,2%; преместување на канцелариите од скапите Њујорк и Женева во поевтини градови; рационализирање на работата на агенциите на ОН и прекинување на преклопувачките мандати; и групирање на повеќе активности под регионалните комисии на ОН. Други предлози вклучуваат консолидирање на околу 20 агенции на ОН кои често се натпреваруваат за оскудни ресурси во канцелариите во земјите со мали буџети; укинување на Програмата на ОН за ХИВ/СИДА; спојување на Програмата за развој на ОН со Канцеларијата на ОН за проектни услуги; и комбинирање на ОН Жени со Фондот за население на ОН.

Кога претходникот на ООН – Лигата на народите – се распадна во пресрет на Втората светска војна, не ѝ беше приреден ниту пристоен погреб. ООН јасно ја препозна итната потреба за реформи или соочување со можноста за сопствено пропаѓање. За жал, некои членки се чини дека ја поздравуваат таа перспектива.

(Адекеје Адебаџо е професор и виш истражувачки соработник во Центарот за унапредување на стипендиите на Универзитетот во Преторија, служел во мисиите на ООН во Јужна Африка, Западна Сахара и Ирак. Автор е на повеќе книги. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)