Како доматот го родил компирот пред 9 милиони години

На прва, можеби не изгледа дека има поголем контраст од крцкави помфрити и сочни, зрели домати. Сепак, научниците открија дека овие две омилени јадења делат неверојатно блиска врска. Имено, истражувањата покажаа дека компирот еволуирал од предок на доматот пред речиси девет милиони години.

Сè започнало во Андите, каде што дивите домати се вкрстиле со растение познато како Etuberosum. Преку процес на хибридизација, нивниот генетски материјал се комбинирал за да создаде сосема нова растителна лоза.

„Доматот е мајка, а Etuberosum е татко“, рече Санвен Хуанг, професор на Институтот за земјоделска геномика во Шенжен, Кина, кој го предводеше истражувачкиот тим. „Но, на почетокот не беше очигледно“, објавува Гардијан.

Неочекуваното потекло на подземното стебло – тубер
На површината, компирот и растенијата Etuberosum изгледаат речиси идентично. Но, вистинската разлика лежи под земја. Додека Etuberosum има само тенки подземни стебла, компирот развива скробни тубери што го направиле една од најважните прехранбени култури во светот.

Во потрага по објаснување, научниците се свртеа кон доматот. Иако самиот не произведува тубери, неговиот генетски профил е изненадувачки сличен.

„Тие припаѓаат на истото семејство растенија, заедно со модриот патлиџан и тутунот, но доматот, компирот и Etuberosum се генетски најблиски“, објасни Хуанг.

„Затоа решивме да истражиме подетално“.

Клучни гени за формирање на тубери
Во студија објавена во списанието Cell, истражувачкиот тим ги анализираше геномите на 450 култивирани сорти компири и 56 диви видови. „Ова е една од најголемите геномски колекции на диви компири што некогаш се анализирани“, рече водечкиот автор на студијата, Жијанг Жанг.

Тие открија дека два гена се неопходни за формирање на клубени: SP6A, наследен од предокот на доматот, и IT1, кој доаѓа од Etuberosum. Поединечно, ниту едното ниту другото не е доволно. Но, кога ќе се спојат, како што е случајот со компирите, нивната интеракција активира моќен процес што ги трансформира подземните стебла во хранливи и вкусни клубени.

„Студијата е револуционерна“, рече Џејмс Малет, професор по организмичка и еволутивна биологија на Универзитетот Харвард. „Таа покажува како хибридизација може да предизвика формирање на нов орган – па дури и да доведе до нова лоза со многу видови.“

Од Андите до Европа
Компирите наследиле стабилна генетска комбинација од своите „родители“, што ги прави издржливи и отпорни растенија. Нивните тубер служат како резерви на енергија, овозможувајќи им да преживеат зима или суша, но исто така и да се размножуваат без семе или опрашувачи. Новите растенија едноставно растат од пупки, познати како „очи“, на самите подземни стебла.

Овие органи за хранење му овозможија на компирот да освои нови живеалишта на голема надморска височина во растечките Анди. Растението се адаптирало и се проширило, што довело до вистинска експлозија на разновидност. Со текот на времето, луѓето припитомиле бројни диви видови, избирајќи ги оние најголемите и највкусните.

„Домородните народи на Андите имаат стотици видови компири“, вели д-р Сандра Кнап, ботаничар во Природонаучниот музеј во Лондон. „Во Европа имаме можеби пет – сите од еден вид: Solanum tuberosum.“

Компирот пристигнал во Европа со шпански бродови во 16 век. На почетокот бил пречекан со сомнеж – растел под земја, не бил споменат во Библијата и изгледал необично. Сепак, брзо добил признание поради неговата хранлива вредност и издржливост, станувајќи основна храна низ цела Европа и светот.

Иднината на компирите и доматите
Останува нејасно што носи иднината за ова прилагодливо растение, бидејќи неговите најблиски роднини се премногу далеку во еволуцијата за да се случи природна хибридизација. Но, научниците веќе истражуваат нови методи за создавање нови сорти.

„Работиме на проект што им помага на компирите да се размножуваат со семе“, откри професорот Хуанг. „И ги ставаме IT1 и другите потребни гени од компири во доматите за да можат да развијат тубери.“

Засега, сè е во експериментална фаза. Но, ако научниците успеат, доматот не само што ќе биде дел од минатото на компирот, туку би можел да стане и клучен дел од неговата иднина.