Интервју со Марјан Николов: Популизмот и клиентелизмот го еродираа пазарниот амбиент

Експанзијата на задолжување за проектот „Скопје 2014“, земјоделските субвенции, засилените предизборни буџетски трошења, откупот на долгот и неплатените обврски на ЕЛС и јавните претпријатија итн, се индикации дека дел од долгот на државата e нелегитимен (odious debt), вели Марјан Николов, претседател на Центарот за економски анализи

Мирче Јовановски

Според Центарот за економски анализи, во Македонија подолго време се практикува популизам и клиентелизам во јавните финансии кои го еродираат пазарниот амбиент и фискалниот простор на државата и водат до нелегитимни задолжувања (odious debt) и до економски раст кој не генерира раст на вработеност т.е. потенцијалите на економијата не се искористуваат целосно или не според мерит системот бидејќи за тоа не постои амбиент. Од ЦЕА предлагаат дел од овој нелегитимен јавен долг кој достигна 61 отсто од БДП да не биде покриен или да биде репрограмиран со што и кредиторите кои знаеле дека е нарушена дисциплината во јавните финансии во Македонија би превзеле дел од ризикот. Исто така се на мислење дека на Народната банка цел во нејзиното работење треба да биде и полната вработеност на економијата. На овие теми, но и за други прашања од областа на економијата, разговараме со Марјан Николов, претседател на ЦЕА и глобален ЈПП експерт со докторат во мерење на ефикасност на децентрализација од Универзитетот во Љубљана. Некои од овие теми се разработуваат и во штотуку објавената анализа на ЦЕА „Популизмот и клиентелизмот во политичката економија на Северна Македонија“.

Господине Николов, повеќе од три децении живееме во стилот „три напред-два назад“, забетонирани на околу 35-36 отсто од просечниот животен стандард на ЕУ. Како да се постигне благосостојба во услови на висок степен на клиентелизам во општеството, или, како што го цитирате во анализата познатиот филозоф од 18. век, Жан Жак Русо, „кога државата не се збогатува, а народот е сиромашен“?

Уште од осамостојувањето, во Македонија наместо создавање на нова вредност и амбиент за растење на општествениот потенцијал, се одеше кон распределба на постоечките потенцијали. Во таков амбиент, инсајдерските откупи на општествениот капитал немаа ниту знаење ниту мотивација да ги модернизираат стопанските субјекти и оперираа со супстандардни перформанси. Понатаму, не се отвори влез за странски инвестиции во 90-тите, а политичарите се натпреваруваа во импотентната дебата за анемичниот БДП раст со нефункционален пазар на работна сила. Во 2013 година ЦЕА направи анализа и препораки до политичарите за градење консензус за економската иднина на Македонија. Во таа анализа дојдовме до заклучок дека за многу проблеми постои консензус меѓу политичките партии, независно од нивното дневнополитичко конфронтирање преку медиумите. Меѓутоа, токму во подрачјата каде постои декларативен политички консензус (номиналната борба против корупција), Македонија не остварува никаков напредок, додека се постигнати остварувања во оданочување и зголемување на буџет, иако за фискалната политика политичките разлики се најголеми (дебатите за буџетите). Всушност, сето тоа покажува дека не постои визија и желба за решителна акција. Опортуно многу поважни се медиумските препукувања, популизмот и дневнополитичкиот маркетинг бидејќи политичките елити имаат консензус за водење на избори каде победникот добива сè. Постои консензус за волумени на буџети кои се доволни за задоволување на потребите на клиентите. Притоа, населението се фрагментира по етнички, класни, родови и географски атрибути, како и по економска активност, додека државата се држи настрана од суштински ЕУ-интеграции и вредности. Наспроти оваа ситуација потребна е изградба на независни, професионални институции како приоритет во идниот развој на македонското општество.

Центарот за економски анализи изминатите години излегуваше со ставови и препораки за борба против корупцијата, за подобрување на транспарентноста во делот на јавните финансии, за финансирањето на единиците на локалната самоуправа… Иако некаде има напредок, на пример транспарентноста на трошењето на јавните пари, сепак, во целина сме далеку од стандардите кон кои целиме. Зошто е така, каде ги гледате клучните проблеми?

Проблемот овде е што под фискална транспарентност се препознава само процедуралното презентирање на податоци. Не се разбира дека фискалната транспарентност има за цел политичка отчетност и носење на одговорност. На пример, иако буџетите се всушност закони, редовно веќе цела деценија имаме ребаланси на буџети и тоа понекогаш и два пати во фискална година што укажува на намалена фискална дисциплина и проблеми во планирањето на буџетите. Понатаму, во исто време кога владата ја подобрува фискалната транспарентност и ги прикажува неплатените обврски на единиците на локална самоуправа (ЕЛС) и на нивните јавни претпријатија (ЈП) тие влегуваат во дополнително еродирање на финансиската дисциплина на ЕЛС и им ги откупуваат долговите. Значи, има зголемување на фискалната транспарентност, но опаднала финансиската дисциплина, отчетноста, а одговорност од градоначалниците нема. Во таква ситуација има и морално опаѓање на амбиентот што депресивно делува за оние градоначалници кои чесно ја извршувале својата функција во рамките на финансиските можности на нивната општина. Ова резултира во морална општествена декаденција каде се преферира однесување на нечесно работење преку генерирање обврски кои општината не може да ги покрие само за додворување на гласачите т.е. за остварување на лукративни политички цели. Дополнително, владата и министерството за финансии самите не ги почитуваат сопствените фискални правила. Имено, Владата во 2019 година го зголеми процентот на сопствените приходи на основниот буџет на ЕЛС да се планираат со пораст од најмногу 10 проценти од просечно остварените приходи во последните три години на 30 проценти, а ЕЛС и денес продолжуваат со непроменети практики кои водат до повторно кумулирање на вакви обврски.

Дали новините кои што се предлагаат, како што е новиот предлог-закон за буџетите нудат некакво поместување во тој поглед?

Дискутабилна и загрижувачка е проценката на влијание на регулативата (ПВР) на новиот предлог-закон за буџетите, која укажува дека финансиски импликации од новиот закон ќе има само за ново софтверско решение. Притоа, новиот закон нема да има ниту социјални влијанија, ниту административни влијанија, ниту пак влијанија по животната средина според ПВР. Веднаш се поставува првото прашање за потребата за носење на таков закон доколку нема никакво влијание по граѓаните на Македонија. Влијанието и притисокот од донаторите и ЕУ за исполнување на амбициозни, но се уште нереални стратегии за реформа на јавните финансии си го земаат данокот само за техничко, а не и суштинско исполнување на уште еден критериум на патот кон ЕУ, независно од подготвеноста на државата за таква реформа.

Има ли Македонија компаративни предности освен евтината работна сила и можно ли е сериозен економски развој да се темели предоминантно на тој елемент? Се чини кулминација на ваквиот апсурд беше за време на мандатот на минатата влада кога со ниски плати се привлекуваа кинески инвеститори.

Постојат тесни и широки мерки за привлекување на СДИ. Тесните мерки се примамливи за држави кои имаат ниска отчетност од политичарите и каде декларативната процедурална демократија во пракса не обебедува амбиент за водење бизнис. Во такви држави се оди на потенцирање на ценовната конкурентност на факторите на производство (евтина работна сила, ниски даноци, субвенционирани и преференцијални услови за инвеститори). Наместо тоа, во развиени демократии каде постои доверба во институциите и каде отчетноста на политичарите е на повисоко ниво, веќе постои сигурен амбиент за инвестирање. Со речникот на инвеститор на берза, за да влезеш во држава со ризичен амбиент за бизнис подобро е да го имаш бројот на мобилниот телефон на премиерот и министрите и со нив да договориш повисока премија на добивка заради маргинално повисокиот ризик од немање на добар амбиент за водење на бизнис. ЦЕА направи повеќе истражувања на оваа тема,  во едно истражување утврдивме и дека постои трка до дното помеѓу државите на Западен Балкан да доделуваат субвенционирани услови на СДИ без да се води сметка дека со тоа се еродира иднината на државата. Интересно е што на пример Словенија има највисок економски раст, а најнизок процент на странски директни инвестиции од бруто домашниот производ, додека Србија има најнизок економски раст, а највисок процент на странски директни инвестиции од бруто домашниот производ. Или пак, на пример, три земји кои имаат повисока стапка на корпоративен данок (Србија, Словенија и Хрватска) имаат поголем прилив на странски директни инвестиции, додека земјите со пониски стапки на корпоративен данок (данок на добивка) (Македонија, Босна и Херцеговина и Црна Гора) имаат пониски приливи на странски директни инвестиции.

Во периодот на транзиција станавме општество на поделени граѓани – по етничка, верска, но се чини најмногу по социјална основа – се помал слој богати располагаат со се поголем дел од општественото богатство. Многу е веројатно дека постојната ковид криза само ќе ги продлабочи овие нееднаквости. Можен ли е некаков општествен договор пред општеството да дојде во фаза да „распука по рабовите“?

Уделот на профитите на капиталот се повисоки од уделот на платите на работниците од 2012 до 2017 година. Така, додека во 2000 година платите на работниците имале удел во БДП од 65 отсто наспроти 35 отсто на профитите на капиталот, во 2017 година платите на работниците имале удел од 48 проценти наспроти 52 проценти на профитите на капиталот. Од друга страна 20 отсто од најбогатите од населението имаат 10 пати повисока потрошувачка за ист период од онаа на 20 отсто најсиромашно население.

Клиентелизмот добива силни размери за дополнително фрагментирање на населението по разни атрибути после 2009 година и до 2012 година со т.н. пет пакети за справување со првиот и вториот бран од глобалната финансиско-економска криза (од 2009 година до 2012 година). Со новите четири пакети на мерки на актуелната Влада за адресирање на Ковид-19 кризата, всушност ние се наоѓаме повеќе од една деценија во „живот на трансфери“ и „државата треба да помогне“ економска парадигма. Политичките елити се додворуваа да му удоволат на силното бизнис-лоби кое достигна и до министерско место во Владата во 2016 година. Она што е евидентно е дека средствата кои беа обезбедени од задолжување за покривање на вакви пакети ниту ги задоволија потребите на граѓаните, ниту поставија основа за повисока продуктивност, а времето за отплата доаѓа.

Ковид-19 кризата покажа дека нерационалните трошења и носења на мерки за синдикализација на трошоците и натаму ќе остава простор за нефер и неефикасно општество со ниска доверба во институциите и со натамошно стеснување на расходите за јавниот интерес. Сетете се само дека неказнето поминаа работодавачи кои не ја поделија платата на работниците обезбедени од овие пакети. Ова неспроведување на законите, делувањето на политичарите како Дедо Мраз кој покрива секакви потреби, на секого и тоа „бесплатно“, како и неказнивоста, и понатаму претставува ризик кој е основен генератор за натамошно иселување на најпродуктивните слоеви од населението.

Во досегашниот тридецениски период фискалната и монетарната политика, со неколку исклучоци, се надополнуваа и дејствуваа синхронизирано. Како ја гледате нивната улога во периодот по ковид кризата?

За фискалната политика доволно кажавме погоре. Она на што сакаме да укажеме е големата економска нерамнотежа за која многу не се зборува. Имено, за периодот од 2010 до 2019 година банкарскиот сектор книжи високи профити по оданочување кои во 2018 година достигнуваат и до 1,3 отсто од БДП или од 2010 до 2019 година профитите по оданочување во банките вкупно изнесуваат 662 милиони евра. Оваа голема нерамнотежа во македонската економија создава проблеми: големи предизвици во општиот еквилибриум на македонската социо-економија, банкарскиот сектор е олигопол за кого економските агенти плаќаат повисока ценовна премија, пазарот на работна сила е нефункционален, нееднаквоста расте, благосостојбата е еродирана.

Во таа насока навистина се поставува прашањето за размислување на промена на улогата на Народната банка и за тоа треба да се дебатира. Можеби нејзината цел треба да биде полна вработеност на македонската економија дополнително на стабилноста на финансискиот сектор со што и монетарната политика поефикасно и поефективно би се вклучила во решавање на долгорочните проблеми на државата. Тоа не се нови концепти и се познати во светот, а вакви потези би ја вработиле Народната банка во директно решавање на проблемите на граѓаните на Македонија. Инаку, каква е смислата да се има стабилен банкарски сектор, а реалната економија да е неефикасна и да не вработува, а граѓаните да се осиромашуваат.

Предлог-буџетот за идната година не отстапува од досегашната практика за зголемување на расходите, овој пат со значително поголем буџетски дефицит поради ковид кризата. Притоа, се промовираат и некои нови начини за обезбедување на неопходните средства – јавно приватно партнерство, продажба на државни претпријатија, легализација на марихуаната, но и мерки кои директно влијаат врз вработените – намалување на возраста за одење во пензија, неработна недела… Ќе обезбеди ли ваквата „формула“ патека за повисок економски раст во пост-ковид кризата?

Најавените вон-буџетски операции на власта за јавни приватни партнерства (ЈПП) не влеваат доверба за позитивни резултати во иднина. Во суштина, ЈПП е ефикасен инструмент, но во услови на неефикасен јавен сектор, недостаток на знаење за ЈПП, за мониторинг и евалуација, со високо ниво на корупција, со нетранспарентни операции на власта во делот на државна помош, во делот на привлекување на СДИ, со неказнивост за операции како во примерот со „Скопје 2014“ и имплементацијата на автопатиштата, предупредуваме дека ЈПП ќе носи непредвидени идни обврски по буџетите на државата т.е. на сметка на даночните обврзници и нема да носат вредност за пари. Предизвик е да се следат обврските на ЈПП бидејќи тие не се транспарентни и тешко се засметуваат. Доколку се погледнат документите на страницата на Министерство за економија за ЈПП, јасно е дека државата нема капацитет за влегување во сериозни ЈПП проекти.

Изјава од Министерството за финансии за продажба на државен имот, како мерка за справување со неодржливоста, сама по себе е поразителна. Тоа што најмногу се очекуваше од актуелната власт е поднесување на одговорност за т.н. odious debt (нелегитимен долг кој е создаден за исполнување на цели на естаблишментот и политичарите, а за синдикализирање на сервисирањето на граѓаните) генериран од претходните влади пред 2016 година. „Скопје 2014“ сè уште е мистерија, и покрај формираните работни групи и реакции врз основа на кои се очекуваше познатиот „бројчаник“ да ги брои вратените преку правниот систем нелегитимно/криминално потрошени средства.

Каде ги гледате можните решенија, имајќи предвид дека јавниот долг ѝ виси над глава на Македонија и се заканува со „совршена економска бура“. Од една страна се доспеаните претходно земени кредити, а од друга неопходноста за нови задолжувања. Што во вакви услови, постои ли некакво решение?

Експанзијата на задолжување во Македонија во период на проектот „Скопје 2014“, трансферите во земјоделски субвенции за кои владини претставници признаваат дека се всушност социјални трансфери, засилените предизборни буџетски трошења, откупот на долгот и неплатените обврски на ЕЛС и јавните претпријатија, креативното сметководство за намалена транспарентност на долгот со формирање на Јавно претпријатие за државни патишта наместо Агенција а патишта, се индикации дека дел од долгот на државата e нелегитимен (odious debt).

Аргумент повеќе за граѓаните да се изборат за етикетирање на нелегитимност на дел од јавниот долг е и фактот што заради намалена фискална транспарентност во 2014 година Светска банка се воздржал од гласање за втор развоен кредит за Македонија поради „несоодветна буџетска транспарентност и јавен финансиски менаџмент“.

Оттука кредиторите на Македонија се соочени со моралниот аспект за отплата на нелегитимен долг, за кој се знаело дека не се генерира за општо добро на граѓаните на Македонија. Иако на глобално ниво недостасува механизам кој ќе арбитрира и ќе ги решава проблемите со нелегитимните задолжувања, сепак тинк-тенк заедницата подолго време ги анализира можните начини за резолуција на ваквите долгови.

Еден можен начин e да се направи независна оценка на одржливоста на јавниот долг и валидноста на кредитите при што при оценката на одржливоста на јавниот долг во прв ред би се ставила економската ситуација на населението, а потоа и можното нарушување на човекови права при генерирање на нелегитимно задолжување. Потоа би требало да се оцени уделот на нелегитимниот долг (odious debt) и да се влезе во преговори со кредиторите. Преговорите и резултатите мора да бидат достапни на јавноста и со нејзино вклучување. Мора да се донесе правен механизам за задолжителна имплементација на резултатите.

Воведување на ваков инструмент во Македонија е потреба поради фактот што естаблишментот не нуди никакви системски решенија на напластените проблеми, фискалниот простор е стеснет, јавниот долг е неодржлив, глобалниот амбиент е неповолен и сето ова ќе ја доведе државата или до неможност за сервисирање на долгот или до понатамошни задолжувања.