Фундаменталистички первертити

Стандардното толкување на руско-украинската војна е дека тоа е „судир на култури“ што го спротивставува западниот либерализам на традиционалниот руски авторитаризам. Но, ова е длабоко погрешно. Далеку од тоа да биде традиционалист, Владимир Путин е само последниот во серијата убиствени модернизатори кои се протегаат од Иван Грозни и Петар Велики до Катерина Велика и Сталин.

Кога од Сталин беше побарано да го дефинира болшевизмот во доцните 1920-ти, тој го опиша како комбинација од руската посветеност на каузата и американскиот прагматизам. Откако дојде на власт, тој се обиде да ги имитира достигнувањата на американскиот индустријалец Хенри Форд низ Советскиот Сојуз, брутално бришејќи ги сите траги од руската традиција преку, најзначајно, насилната колективизација на земјоделството.

Сталин беше и голем обожавувач на Петар Велики, кој изгради нова престолнина за Русија на Балтичкото Море (Санкт Петербург) за да воспостави директна врска со Западна Европа. Реформите на Петар се соочија со отпор од таканаречените Стари верници, источни православни христијани чии литургиски и ритуални практики претходеа на реформите што ги изврши московскиот патријарх Никон во 1652-66 година. Многу Стари верници на крајот ја избраа смртта наместо да ја загрозат својата вера. Помеѓу седумнаесеттиот и деветнаесеттиот век, илјадници умреле од самозапалување.

Работите навистина се променија во Русија со Октомвриската револуција; па дури и тогаш, првата советска влада вклучуваше неколку истакнати личности со староверско потекло. Болшевиците правилно ги гледаа таквите секташи како претставници на долгогодишниот социјален протест против царскиот режим. Старите верници отсекогаш не веруваа во единството на црквата и државата (што навистина значело потчинетост на првата на втората), инсистирајќи на тоа верската заедница да остане самоорганизација на обичните луѓе.

Не е изненадувачки што државниот прогон на религиозните верници се интензивираше за време на Сталин, а потчинетоста на православната црква на државата продолжува до ден-денес. Путин, навистина, ја мобилизира црквата за свои политички цели.

Според московскиот патријарх Кирил, Русите не треба да се плашат од нуклеарна војна, бидејќи христијаните треба да го дочекаат крајот на светот. „Го чекаме Господ Исус Христос кој ќе дојде во голема слава, ќе го уништи Злото и ќе им суди на сите народи“, рече тој на крајот од минатата година. Така, она што се појавува како реакционерен потег – враќање на старото православие – всушност може да биде изопачен израз на отфрлање на доминацијата и експлоатацијата што поминува под превезот на „модернизација“ во временскиот свет.

Многу поинаков, но илустративен пример за таков отпор е Канудос, заедницата на одметници од деветнаесеттиот век длабоко во бразилската покраина Бахија, која стана дом на проститутки, просјаци, бандити, отпадници и сиромашни под водство на апокалиптичниот пророк Антонио Конселјеиро. Според Едуардо Матарацо, претседател на Работничката партија на Бразил:

„Оваа заедница разви ‘меѓусебен, кооперативен и солидарен концепт на работа’… еден вид социо-мистична, религиозна, помагачка, моќ на заедницата инспирирана од ‘еднаквото братство на примитивниот христијански комунизам’, во кое немаше глад. ‘Сите тие работеа заедно. Никој немаше ништо. Сите работеа на почвата, сите работеа. Жнееја… Еве го твоето… Еве го твоето. Никој не доби повеќе ни помалку’. Конселјеиро го читаше Томас Мор, а неговите искуства беа слични на оние на утописките социјалисти Чарлс Фурие и Роберт Овен. Канудос беше соборен од бразилската армија, а Конселјеиро беше обезглавен во 1897 година“. (Тој веќе беше умрел од болест.)

Ова засолниште од пари, имот, даноци и брак не се распадна поради неговите внатрешни тензии; беше уништено од вооружените сили на „прогресивната“ и секуларна влада на Бразил. Канудос беше место каде што жртвите на историскиот напредок добија свој простор. Утопијата всушност постоела за кратко, а тоа било премногу за модернизаторите. Како инаку може да се објасни колењето на сите жители на Канудос, вклучувајќи ги и жените и децата? Мораше да се избрише самото сеќавање на слободата.

Очигледниот контрааргумент на одбраната на Канудос е дека верските фундаменталистички проекти како Исламската држава не се разликуваат. Но, јасна линија ги дели двете. Додека Канудос отворено го поздрави Другиот, Исламската држава – како и сите религиозни фундаменталисти – не.

Ако денешните „фундаменталисти“ искрено веруваат дека го нашле својот пат до вистината, зошто се чувствуваат толку загрозени од неверниците? На крајот на краиштата, кога будистот ќе наиде на западни хедонисти, тој не се оптоварува или чувствува потреба да ги осуди; тој само одмавнува со главата од нивната самоуништувачка потрага по среќа.

Но, псевдофундаменталистите се опседнати со грешниот живот на неверниците бидејќи гревовите ги одразуваат нивните сопствени искушенија. За разлика од вистинските верници, тие им завидуваат, а не ги сожалуваат оние кои ги задоволуваат своите апетити.

Додека тибетските монаси го сметаат Тибет како „центар на светот, срцето на цивилизацијата“, европската цивилизација е дефинитивно ексцентрирана. Нашиот централен копнеж е да вратиме некој врвен столб на Мудроста, тајна agalma или духовно богатство што одамна сме го изгубиле. Колонизацијата никогаш не била само за наметнување на западните вредности на другите; тоа беше и потрага по изгубена духовна чистота. Оваа приказна е стара колку и самата западна цивилизација: за античките Грци, Египет бил митско складиште на античка мудрост.

Во нашите општества, разликата помеѓу автентичните фундаменталисти и изопачените фундаменталисти е во тоа што првите (како американските Амиши) се разбираат со своите соседи, затоа што се занимаваат со својот свет, а не со она што го прават другите. Спротивно на тоа, изопачените фундаменталисти се прогонувани од амбивалентност, мотивирани од симултан ужас и завист на грешниците – несвет пијалак што ги турка кон акти на насилство, било да се тоа терористички бомбашки напади или брутални инвазии.

Режимот на Путин нема ништо заедничко со автентичната руска духовност која ја отфрла европската модернизација. Неговата фантазирана „Евроазија“ е само термин за легитимирање на неговиот погрешно создаден проект за модернизација. Затоа не смееме да ја отфрлиме Русија како длабоко конзервативна и традиционалистичка земја која засекогаш е изгубена пред модерноста. На крајот на краиштата, руската духовност отелотворена од Старите верници ја отфрла авторитарната државна моќ. За да се поразат первертите што сега владеат во Кремљ, тоа ќе треба повторно да се разбуди.

(Славој Жижек, професор по филозофија на Европската школа за постдипломски студии, е меѓународен директор на Институтот за хуманистички науки Биркбек на Универзитетот во Лондон. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)