Eвропска револуција во изградба

Во следните пет, десет или петнаесет години, Европската унија ќе претрпи значителни промени, како географски, така и политички. Патот сè уште не е јасен, ниту дестинацијата, но ова е следната – егзистенцијална – промена на нашиот континент што се развива. Навистина, земјите-членки направија јасен политички избор во јуни 2022 година: да им дадат кандидатски статус за влез во Европската унија на Украина и Молдавија. Гласајќи едногласно, 27-те потврдија дека овие две земји, како и земјите кандидати од Западниот Балкан, се предодредени да се приклучат кон европскиот проект. Прашањето денес веќе не е дали треба да ја прошириме Европската унија, ниту кога треба да го направиме тоа – ние сакаме тоа да се случи што е можно поскоро – туку како да го направиме тоа.

Прашањето „како“, може да се разгледува од неколку аспекти: историски, геополитички и, посуштинскиот, политичкиот аспект.

Најнапред, историскиот контекст во кој ќе се одвива ова ново проширување е сосема поинаков од последниот голем бран на проширување што се случи во 2004 година кога десет земји се приклучија кон Европската унија. Пред 20 години, посткомунистичката ера нè наведе да веруваме дека демократијата преовладала еднаш засекогаш и дека војната стана невозможна на нашиот континент. Исто така, во поширок контекст, се веруваше дека со економскиот развој и бранот на просветлување, информираната демократија ќе надвладее над одреден опскурантизам што одеше рака под рака со автократските режими. Живеевме низ она што се нарекуваше Илузија за крајот на историјата.

Прашањето денес веќе не е дали треба да ја прошириме Европската унија, ниту кога треба да го направиме тоа – сакаме да го направиме што е можно поскоро – туку како да го направиме тоа.

Денес живееме во сосема поинаква геополитичка конфигурација. Ова е светот на поликризата и меѓувладеењето, да се послужам со терминологијата на ревијата „Големиот континент“. Глобалните тензии и агресии постојано се зголемуваат, а воените буџети рапидно растат. Во Израел, на Арктикот, во Сирија, Либија, Ерменија и секако во Украина, конфликтните зони се множат. И така, следното проширување на ЕУ ќе се случи во геополитички контекст кој е далеку од крајот на историјата и многу поблиску до стравот од растечките конфликти, враќањето на антисемитската и верска омраза, нетрпеливоста и подемот на автократијата. Фактот дека ова може да вклучи земји со нерешени територијални спорови, како што се Косово и Србија, исто така предизвикува загриженост.

Пред сè, проширувањето нè повикува да размислуваме за самата природа на Европската унија и да ја дефинираме нејзината политичка цел. Историски гледано, мисијата на Заедницата е заснована на принципот на „сè поблиска унија“, кој сега е вграден во член 1 од Договорот за Европската унија. Излагањата на првите европски архитекти секогаш беа свртени кон иднината како извор на понатамошна интеграција. Затоа, европската конструкција се разви преку процес на продлабочување на врските со долгорочна федерална цел. Но, времињата се сменија. Колку земји од 27-те сè уште гледаат на ова како на нивен водечки принцип? Веќе се зборува за опсегот на овластувањата пренесени на Европската унија. А она што можеше да се планира со 6, 12 или 15 земји-членки е сѐ помалку можно со секое наредно проширување. Затоа мора да размислуваме за природата на идната унија. Како што истакна Александар Адам во неодамнешниот труд, проширувањето е момент на „појаснување“ што треба да нѐ поттикне да размислуваме за крајната цел на европскиот проект.

Со ова проширување ќе се промени природата на Европската унија. За разлика од 2004 година, веќе не станува збор само за приклучување кон внатрешен пазар, што значи економска унија која би била првиот чекор кон класичен федерализам. Ова ново проширување ќе создаде унија со поголема разновидност на земји, култури, стандарди на живеење и геополитички амбиции и затоа е различно од федерализмот. Тоа ќе биде унија која е единствена по својата цел и организација. За да бидеме успешни во оваа трансформација, мораме прво и основно да разјасниме што очекуваме од проширувањето со дефинирање на нашите цели. Ова бара да си поставиме три типа прашања: за политичките цели, за управувањето и за буџетот.

Како проширувањето мора да ни помогне да ја разгледаме природата на идната унија?

Ни претстои работа за да ги изградиме темелите на оваа трансформирана Европска унија. Не можеме да го направиме ова без да си го поставиме прашањето како проширувањето придонесува за тоа. Имајќи го ова на ум, ќе идентификувам три главни придонеси: безбедноста, економската и дигитална моќ и економската и социјална кохезија.

Придонес кон безбедноста на европскиот континент

Една од примарните цели на проширувањето е да се гарантира безбедноста на европскиот континент. Сите индикации укажуваат на тоа дека меѓународниот пејзаж и понатаму се карактеризира со пораст на авторитарни и националистички движења, додека европскиот пејзаж ќе продолжи да биде погоден од војни и постојани територијални спорови, на пониско ниво. За да избегнеме странско мешање кое ќе ги поттикне овие спорови и ќе се обиде да ги дестабилизира нашите граници, треба да им понудиме на овие земји подобри економски и безбедносни перспективи.

Сепак, тоа нема да биде доволно и Европа мора да ги развие своите одбранбени способности. Руската агресија нѐ поттикна да ги зајакнеме нашите колективни одвраќања со цел да ги обезбедиме нашите граници и да изградиме силен дипломатски капацитет способен да има влијание во светски рамки.

Имајќи го ова на ум, Европејците мора да дадат поголем придонес кон својата колективна одбрана. За да се постигне ова, земјите-членки мора да ги зголемат инвестициите во своите одбранбени капацитети и оперативната опрема. Постигнат е вистински напредок во оваа област, а Унијата сега има стратешки компас. Сите земји-членки реинвестираат во својата одбрана и се свесни за својата ранливост наспроти заканата од американско повлекување. Мораме да одиме понатаму, особено со зајакнување на нашата соработка во одбранбената, сајбер, дигиталната и вселенската индустрија, како и во однос на стратегијата и интероперабилноста.

Руската агресија нѐ поттикна да ги зајакнеме нашите капацитети за колективно одвраќање со цел да ги обезбедиме нашите граници и да изградиме силна дипломатија.

Премногу често во овие области недостасува европскиот одговор. Затоа мораме поконкретно да работиме на пакет цели за проширена Европа: безбедносни гаранции за Украина и другите земји кандидати кои не се членки на НАТО, цели за капацитети што обезбедуваат европска поддршка со европска опрема, цели за интероперабилност и стратешка култура и зајакнат дијалог за прашања поврзани со противракетната и противвоздушна одбрана. За сето ова, мора да го преиспитаме мандатот и функциите на Европската агенција за одбрана.

Не можеме да зборуваме за геополитичка моќ, ниту за капацитет за влијание, без економска и дигитална моќ. Да бидеме јасни: нашата идна дипломатија ќе се заснова на нашите средства. Затоа проширувањето мора да придонесе за градење на економската и дигиталната моќ на Европската унија.

На оваа тема, неодамна е постигнат голем напредок и европскиот моментум е силен, поттикнат од чувството на итност што произлегува од растечкото ривалство меѓу САД и Кина, војната во Украина и неодамнешниот забрзан развој на вештачката интелигенција. Нема да навлегувам во списокот мерки, бидејќи ги има премногу, но верувам дека можеме да препознаеме големи доктринарни промени кон индустриската политика, идеите за економска безбедност и забрзувањето на енергетската транзиција, со осврт и на транзицијата и на безбедноста. Како што е кажано, ќе мора да ја завршиме изградбата на единствениот енергетски пазар и да ги засилиме нашите напори во дигиталниот сектор, каде што не сме доволно силни. Ова може да биде предмет на вториот единствен европски акт. Извештаите на Енрико Лета и Марио Драги за единствениот пазар и европската конкурентност ќе ни овозможат да напредуваме на оваа тема. Нашата основна цел мора да биде да станеме поконкурентни наспроти САД и Кина. Мора да бидеме постратешки во нашите трговски и инвестициски договори со Африка, Латинска и Јужна Америка и Индо-Пацификот. Глобалниот портал беше првиот лост на дејствување, но тој не оди доволно далеку.

Зајакнување на економската и социјалната кохезија

Конечно, за секој потполно да се чувствува како европски граѓанин, мора да работиме на економска и социјална кохезија, бидејќи долгорочната безбедност на таа нова Унија ќе зависи од поддршката на нејзините граѓани. Мора да се каже дека во оваа област, проширувањето би можело да ја ослаби кохезијата на Европската унија ако Европејците не успеат да воспостават политики што ќе им овозможат на новите членки да ги достигнат постарите, или ако таквите политики имаат исклучително висока цена за вторите. Навистина, освен во време на голема криза, моментумот на солидарност меѓу земјите-членки брзо опаѓа.

Кохезијата е исто така од суштинско значење за да се избегне движењето на населението на штета на земјите кои се подготвуваат да влезат во Европската унија. Албанија е еклатантен пример. За само неколку децении, една третина од населението ја напушти земјата; во Молдавија – половина.

Понатаму, социјалните култури меѓу нашите земји се многу различни. Треба јасно да го адресираме прашањето за социјалната кохезија и одредени елементи на фискалната политика во контекст на слободното движење на луѓето и капиталот. Разликите меѓу земјите се преголеми за да се игнорира ова прашање кое, искрено, е тешко.

Во суштина, ние подготвуваме европска револуција. Активностите на француско-германската работна група овозможија да се иницира дискусија на ниво на министри за Европа со истакнување на тоа колку може да чини недостатокот на реформи и предлагање лепеза на опции насочени кон зајакнување на капацитетите на проширената унија за дејствување. Оваа работа е инспиративна. Потребна ни е дебата за содржината и опсегот на европските политики. Овие политики мора да се ревидираат низ призмата на геополитичките тензии и трансформациските цели на ЕУ.

Комисијата планира во март да ги прегледа политиките, за да може да донесе некои првични одговори. Ќе се постави и прашањето за придржување кон новите политики: еврото, како и Шенген зоната, ни покажува дека е можно да се напредува со различни брзини, без тешкотии, во зависност од волјата и капацитетите на секоја страна.

Таквата револуција ќе ја разниша буџетската политика на Европската унија. Мора да ги напуштиме сегашните трендови, политичкиот избор да се изразува на ниво на ЕУ, првенствено преку трошење и субвенции, без да обрнуваме сериозно внимание на нивното финансирање. Мора да изградиме вистинска буџетска политика за Унијата, која ќе бара од нас да го разгледаме прашањето за одржливи средства, кои нема да се повлекуваат од националните даночни приходи туку ќе бидат од сопствени ресурси. Унијата не работеше доволно напорно на ова и веќе не може да си дозволи да го игнорира тоа прашање.

За сите овие политики, како и за да одговориме на големата „жед“ на европската јавност за демократско учество, треба да размислиме и за можните реформи во управувањето со Унијата. За кои политики сакаме поголемо вклучување на Заедницата? Каде е оправдано да има повеќе меѓувладини активности? И додека сме на тема демократија, како можеме да ја вклучиме јавноста во дебатата за проширувањето, поточно во обликувањето на идната Унија? Не можеме да дозволиме товарот на „пропаднатата“ Конвенција од 2005 година да нѐ кочи; треба да работиме со парламентите, со граѓанското општество и да воспоставиме процес што ќе ни овозможи да одиме напред.

Европа не може да се гради во кабинет; Потребно е ангажирање на граѓаните и парламентите и ќе успееме заедно да ја изградиме новата Унија. Солидно мнозинство Французи сега го поддржуваат пристапувањето на Украина. Но, оваа пропорција се намалува. Според Францускиот институтот за истражување IFOP, 58% од Французите го поддржале членството во јуни 2023 година, во споредба со 63% во март 2022 година. Голем дел од ова се должи на стравувањата кои често се неосновани или кои се враќаат на претходното проширување. Сепак, останува фактот дека ќе треба да одговориме на овие стравови.

И на крај, за проширувањето да биде успешно, се поставува прашањето за методот. Краткорочно гледано, треба да обезбедиме кохерентен, избалансиран и кредибилен одговор на аспирациите на земјите кандидати. За сите нив, ние треба да поттикнеме понатамошни реформи и да управуваме со заморот од проширувањето, особено во Западен Балкан, со давање суштина на новата методологија за пристапување. Предлозите на Комисијата, наведени во нејзиниот пакет за проширување од 8 ноември, се чекор во вистинската насока. Во декември ќе стане збор за тоа да се даде поттик на процесот, охрабрување на земјите да преговараат, како и да ги направат потребните промени во политиката.

Солидно мнозинство Французи сега го поддржуваат пристапувањето на Украина. Но, оваа поддршка се намалува.

Цврсто верувам дека „постепената интеграција“ е вистинскиот начин да се награди напредокот и да се охрабрат земјите кандидати да го зголемат темпото на реформите. Ова е ветувачки пристап што треба да се спроведе во пракса, со јасна условеност за земјите кандидати што е можно побрзо.

Тоа се примарните области на дејствување што би ги нагласила во однос на проширувањето на Европската унија. Политиката, управувањето, буџетот и методите на работа се комбинираат за да создадат амбиција без преседан за нашата Европа. Тоа е, исто така, единствена можност да се изгради Европска унија достојна на нејзините геополитички амбиции.

За да успее овој нов потфат, ќе ни треба поддршка од експерти и мобилизација на граѓанското општество. Претстојните европски избори во јуни се можност што не смееме да си дозволиме да ја пропуштиме доколку сакаме да ја подигнеме јавната свест за ова клучно прашање.

Не станува збор за тоа дали Европската унија ќе се прошири, ниту кога, туку како ќе го постигнеме тоа за да ја зајакнеме нашата Европа. 

(Лоранс Бун е државен секретар за европски работи на Франција)