Европејците во првите редови за демократија ги советуваат Американците: Не се откажувајте!

Граѓаните на централна и источна Европа долго време беа навикнати да добиваат совети од мноштво добронамерни американски организации за тоа како да ги заштитат своите кревки демократии по падот на Берлинскиот ѕид. Сега, по само 10 дена од извршните наредби на Доналд Трамп и чистките во државната служба, советите почнуваат да течат на другата страна.

Кога Србите го соборија диктаторот Слободан Милошевиќ со револуција во 2000 година, тие ја оставија автократијата зад себе, но кревката демократија во земјата постојано се намалуваше во изминатите неколку години под актуелниот претседател Александар Вучиќ. Нивната лекција е да не земаат ништо здраво за готово.

„Никогаш не ми се допадна метафората на жабата во полека зовриена вода, но таа многу добро се однесува на нашата ситуација“, рече Срѓан Цвијиќ од белградскиот Центар за безбедносна политика. „Одлука по одлука, нашиот режим ја лиши Србија од нејзиниот демократски систем. Не дојде преку ноќ. Прво ги заробија медиумите, па судството, па другите независни институции, па почнаа да местеат избори и на крај се обидуваат да ни го одземат правото на слобода на собирање. Значи, мојот совет до Американците е никогаш да не се опуштаат, секогаш да внимаваат, демократијата не се дава ниту во земјата на слободните“, рече Цвијиќ. „Работите можат да тргнат наназад, треба секојдневно да се борите за вашите права, инаку некој ќе ви ги одземе. Најважното нешто што треба да се брани е солидарноста и човечката пристојност“, додаде Цвијиќ. „Не дозволувајте непријателите на демократијата да ги намалат вашите сопствени стандарди на политичко однесување“.

Слична порака има и Марта Пардави, копретседател на унгарскиот Хелсиншки комитет. И таа има долгогодишно искуство на мирен отпор кон демократското назадување. Откако првпат беше избран за премиер во 2010 година, Виктор Орбан и неговата партија Фидес агресивно ја поништуваа независноста на унгарското правосудство, медиумите и носеа закони против граѓанското општество. Пардави рече дека е важно да се избегне замката на пресликување на политичките тактики на оние на власт.

„Избегнувајте опсаден менталитет кој, дури и ненамерно, ја поттикнува поларизацијата. Поларизацијата ја поткопува довербата во јавните институции како што се медиумите и судовите“, рече таа.

„Колку е пониско нивото на доверба на јавноста во овие институции, толку е полесно да се освојат. Настојувајте да ги зајакнете институциите преку зајакнување на довербата на јавноста во нив. За возврат, осигурајте се дека овие демократски институции ја заслужуваат оваа јавна доверба со праведно и ефективно извршување на нивните должности. Држете ги на одговорност“.

Додека повеќето од лекциите од Европа доаѓаат од поранешните комунистички земји во централна и источна Европа, италијанските демократи исто така имаат релевантно искуство. Осумдесет години по Втората светска војна, партија со фашистички корени дојде на власт на изборите во 2022 година. Нејзиниот премиер Џорџија Мелони, миленик на Трамп, е во процес на консолидација на власта преку уставни реформи.

Натали Точи, директорката на Istituto Affari Internazionali, рече дека на италијанските либерални демократи  „не им оди фантастично добро“ во одбраната на демократските норми, но имаат некои основни лекции да им пренесат на Американците.

„Краткиот одговор е институциите, институциите, институциите (и поделбата на власта меѓу нив)“, рече Точи. „Досега тоа е она што ја спречува штетата во Италија“.

Игор Бандовиќ, директорот на белградскиот Центар за безбедносна политика, рече дека раниот потег на Трамп да отпушти 18 владини чувари на правото сугерира дека тој брзо ја следи нелибералната книга за игри премногу позната во Србија.

„Тоа е шаблон што сум го видел претходно –започнува со тивко укинување на надзорот и завршува со институции кои им служат само на оние кои се на власт“, ​​рече Бандовиќ. „САД сè уште имаат силни институции и гласна опозиција, но гледајќи како овие чувари се отфрлаат ме тера да се прашувам: дали вака почнува?

Словачка виде колку брзо може да кородираат демократските норми. Актуелниот премиер Роберт Фицо дојде на власт во 2023 година. Неговата партија Смер освои само 23 отсто од гласовите, но тој успеа да состави коалиција со која ја преобликува земјата за помалку од две години.

Тој го затвори специјалното обвинителство кое беше формирано за борба против корупцијата, постојано ја проширува политичката контрола врз државните и медиумите во приватна сопственост, ги исчисти културните институции и ги постави лојалистите на чело, додека му се додворуваше на Владимир Путин како политички сојузник.

„Сега во Словачка можеме да видиме колку се важни институциите – и не само институциите како судовите или полицијата, туку и културните институции на периферијата“, рече Моника Компаникова, автор и уредник. Таа тврдеше дека одбраната на демократските норми се состои од многу мали битки, кои се водат секојдневно.

„Луѓето треба да бидат свесни дека секој чекор над линијата што ние го толерираме ја турка таа линија“, рече Компаникова, потсетувајќи ги Американците дека јазикот е важен, како еден од фронтовите на кои се освојува или губи демократијата.

„На пример, ако ги толерираме членовите на владата кои вербално ги навредуваат жените, навредливиот јазик ќе биде стандардизиран, а подоцна дури и законот може да се смени во корист на насилниците“.

Полска помина низ осум години на демократско назадување под десничарската популистичка партија Право и правда, што го разводни судството и ја претвори државната радиодифузна мрежа во партиско пропагандно гласило. Но, и покрај монополот на партијата на пораките на државните медиуми, таа на крајот беше соборена во 2023 година кога имаше рекордна излезност на парламентарните избори, особено меѓу младите Полјаци. Полска е пример за тоа како може да се сврти антидемократскиот бран.

Паулина Милевска од Хелсиншката фондација за човекови права во Полска, тврди дека една од причините зошто демократијата можела да возврати е отпорноста на медиумите во приватна сопственост, од кои околу 70% останале независни во текот на периодот на нелиберализмот.

„Она што беше корисно за некои медиуми е што основаа свои фондации, така што не мораа ниту да се затворат ниту да се продаваат. Почнаа да добиваат големи донации од богати поединци“, рече Милевска.

Таа додаде дека некои медиумски стартапи кои започнаа како реакција на преземањето на власта на партијата Право и правда, се финансираа речиси целосно од претплатите на читателите и со тоа што беа свежи на медиумската сцена, успеаја да го заобиколат општиот недостиг на доверба во поафирмирани наслови, особено меѓу помладите читатели.

Понатаму, независните полски организации собраа пари за средства за легална одбрана за да се спротивстават на тактиката  на владејачката партија и нејзините поддржувачи, кои се обидоа да ги потопат критичките медиуми со тужби. Милевска рече дека опстанокот на независните новински куќи помогнал да се создадат услови за рекордна излезност на изборите во 2023 година, кои ставија крај на нелибералната ера во Полска, што е можна лекција за САД.

„Имаше околу 30 различни кампањи пред изборите кои велеа: гласањето е кул, гласањето е секси, гласањето е нешто што сакате да го направите“, рече Милевска. „Фактот дека сè уште имаше независни медиуми каде што можете да ја започнете оваа кампања… секако ја менуваше играта“.

Заедничката порака од европските продемократски активисти беше да продолжат да се борат. Павел Слункин, поранешен дипломат од Белорусија, рече: „Најлошото нешто што Американците може да го направат сега е да останат надвор од политиката“.

Белорусија уживаше само во краток експеримент во демократијата пред Александар Лукашенко да ја преземе претседателската функција во 1994 година и да ја затвори вратата зад себе. Оваа недела, Лукашенко влезе во својот седми последователен мандат на функцијата, по изборите нашироко осудени како лажни.

Слункин, кој поднесе оставка како дипломат во 2020 година во знак на протест против смртта на демократијата во неговата земја, рече дека Американците треба да го избегнат самозадоволството да  седат настрана во следните четири години очекувајќи дека тогаш изборното нишало ќе се смени. Лекцијата од Белорусија, беше дека демократските институции можат брзо да се уништат штом лојалноста ќе ја замени заслугата како главна квалификација за работа во државна служба, тренд кој веќе е во тек во Вашингтон.

„Вака започнува сè и за четири години целата земја може да изгледа многу поинаку“, рече Слункин. „Авторитаризмот не е нешто што се случува преку ноќ. Тоа е процес на преминување една по друга црвена линија со текот на времето, без да се соочи со отпор“.

Сега има остар контраст, рече Слункин, споредувајќи со неговиот прв мандат како дипломат во САД, пред околу две децении. Слункин тогаш беше погоден од самодовербата на Американците.

„Не им требаше совет од никого. Тие знаеја што е добро а што погрешно и колку беа моќни“, рече тој. „Сега кога ги споделувам приказните за мојот народ и мојата земја, тие ме слушаат“. (Гардијан)