Бугарија ги стави на маса непријатните прашања за својата историја

Барајќи од Македонија да ја преиспита својата историја, Бугарија заврши заглавена во преиспитување на сопствената. Веќе со недели во земјата се води дебата за промена на националниот празник бидејќи досегашниот 3 март ја држи поврзана со непостојната Санстефанска Бугарија и со руската носталгија во време кога земјата се дели на линија  за Русија или за ЕУ. Во таа дебата се отворија и други непријатни прашања како непризнавањето на депортацијата на Евреите, окупаторската улога во Македонија, соработката со фашизмот и обидите последните денови да се фати друга страна.

Бугарската редакција на Радио Слободна Европа објави текст на познатиот историчар Стефан Дечев по тој повод, кој дава преглед без дипломатски ракавици на бугарската историја од пред формализирањето на бугарската држава до денес. Еве го текстот на Стефан Дечев:

„Во нацрт-измените на уставот во Бугарија коалицијата Промените продолжуваат – Демократска Бугарија (ПП-ДБ) предлага во поглавјето 10 од уставот, каде што се опишани грбот, химната и знамето на земјата да се вклучи нов национален празник, бидејќи 3 март престанува да биде таков. Предлогот доби поддршка и од ГЕРБ, а против него се БСП, Левица, претседателот, Преродба, како и Има таков народ (ИТН), иако оваа партија, наводно, има поинаква мотивација.

На приближно сличен начин, поделбата оди и во однос на демонтирањето и преместувањето на споменикот во советската армија. Со владина одлука му се смени статусот и од јавна државна сопственост стана приватна  сопственост. Одлуката е донесена на предлог на регионалниот гувернер на Софија, под чие управување е имотот. Идејата е споменикот да се премести во Музејот на социјалистичка уметност.

Да почнеме со 3 март. Не е точно дека тогаш се појавила Бугарија, како што истакнуваат бранителите на датумот. Договорот од Сан Стефано е прелиминарен, а тој е склучен со прекршување на претходно преземените обврски од самата Русија со Договорот со Рајхстагот и Будимпештанската конвенција. Договорот не носи слобода, туку двегодишна руска окупација, која подоцнежниот документ потпишан во Берлин ќе ја ограничи на девет месеци. ‘Санстефанска Бугарија’ што вообичаено се споменуваше тогаш не издржа ниту еден ден. Бугарските социјалисти беа меѓу првите кои обрнаа внимание на овие моменти на крајот на 19 .век.

Трети март останува официјален празник, бидејќи така е од времето кога кнежевството Бугарија беше де јуре вазал на Отоманската империја до 1886 година, при што практично беше вазал на рускиот цар. Трети март почна да се слави само за да се избегне славењето на 20 април, денот на избувнувањето на Априлското востание. Ова е направено затоа што неговото славење би им дало огромен симболичен капитал на преостанатите живи учесници во востанието од 1876 година, а остатокот од политичката класа не го сакаше тоа. Затоа е згоден 3 март, поради неговата поврзаност со друга држава, а не со Бугарија.

Парадоксално, веќе на крајот на 19 и почетокот на 20 век, социјалистите и другите леви партии, стамболистите и другите либерали, како и круговите на ВМОРО, па дури и дел од Врховниот комитет, беа против овој датум и резервирани за ‘Самата Санстефанска Бугарија’ и руската политика.

Не случајно во првата биографија на Гоце Делчев, самиот Пеју К. Јаворов го нарекол судирот меѓу Русија и Турција во 1877-78 година ‘т.н. Ослободителна војна’. Празникот останува најмногу поради силите поврзани со монархијата и конзервативната русофилска десница. Не е изненадување што во 1951 година БКП го укина како официјален ден и го претвори во обичен работен ден. На оваа позадина, денешната одбрана од страна на БСП и на претседателот на 3 март на прв поглед е парадоксална, па и по малку комична.

Да кажеме уште еднаш. Бунтот за бугарска слобода избувна на 20 април 1876 година, а темелите на бугарската државност биле поставени на 16 април 1879 година со донесувањето на Трновскиот устав. Самостојно и успешно бугарско дело е и обединувањето од 6 септември 1885 година, кое започна со активностите на организацијата чии први две имиња се ‘Македонски комитет’ и ‘Бугарско-македонски револуционерен комитет’.

Парадоксалните одбрани на 3 март, споменикот и авторитаризмот

Комичните парадокси  во врска со 3 март не можат да се избегнат во дебатата околу судбината на споменикот на советската армија. Меѓу неговите бранители можеме да ги видиме оние кои тврдат дека немало фашизам во Бугарија или кои го негираат бугарското соучесништво во депортацијата на 11.343 Евреи од ‘новите земји’ кои загинаа во концентрациониот логор Треблинка.

И тука зборуваме за селективност и интерпретативно самоволие во однос на минатото, целосно предмет на некои прелиминарни заложби. Тоа ги комбинира на парадоксален начин, но само на прв поглед, оправданоста на авторитарниот монархистички режим, неговата пронацистичка и антисемитска политика во периодот 1941-1944 година, со обожавањето на режимот на Владимир Путин и неговиот агресија во Украина.

Очигледно се работи за непријатни теми и за бранителите на царска и на комунистичка Бугарија.  И тоа е разбирливо. Јасно е дека по 1934 година, со кршење на Уставот од Трново, во земјата постоеше авторитарен, непартиски режим. Во 1940 година и следните години, тој дури прибегна кон антисемитско законодавство и политика. На 1 март 1941 година Бугарија се приклучи на Тројниот пакт и се здружи со Третиот Рајх. По две години, во март 1943 година, бугарската држава, преку одлуки на владата на  Богдан Филов и акции на војската, полицијата и локалните власти, учествува во депортацијата на 11.343 Евреи од ‘новите земји’.

Интересно е што некои од оние кои се подготвени да го минимизираат сојузот со Хитлер, антисемитската политика на државата и соучесништвото на бугарската држава во депортацијата (најдобар пример за тоа е претседателот Румен Радев) се во исто. време меѓу бранителите на споменикот (БСП, Левица, Преродба).

Каква е власта во Бугарија кога СССР ѝ објавува војна?

СССР и објави војна на Бугарија на 5 септември и влезе во земјата на 8 септември 1944 година. Најважно во овој случај е што Црвената армија во Бугарија не беше ‘ослободител’. Со нејзиното влегување во земјата, беше соборена демократска, антифашистичка и антинацистичка влада, која остави празни места дури и за претставници на коалицијата Отечествен фронт (ОФ). Кабинетот вклучува, практично, букет водечки фигури од демократските партии за време на меѓувоениот период. Со текот на годините тие беа противници и на сојузот со Третиот рајх и на неуставното антисемитско законодавство.

Сепак, поважни беа активностите на владата по нејзиното формирање на 2 септември 1944 година. Кабинетот веднаш го укина антиеврејското законодавство. На 3 септември, новиот министер за правда – демократот Борис Павлов – телеграфски нареди да прекине извршувањето на сите смртни казни издадени според Законот за заштита на државата. Министерот за внатрешни работи, земјоделецот Вергил Димов, нареди итно да се отпечатат сите запечатени радиоприемници. Во својата декларација истиот ден, владата вети ‘целосна и безусловна амнестија’ за сите политички затвореници, со молскавична брзина на процесот.

Повторно на 4 септември министерот за одбрана Иван Маринов нареди да се прекинат сите акции на армијата против партизаните. Почна и разоружувањето на германските единици лоцирани на бугарска територија. Продолжува повлекувањето на бугарскиот окупаторски корпус од Србија, а дадени се и наредби за повлекување од Македонија. Премиерот Муравиев на 4 септември цврсто достави до регентот Богдан Филов барање за негова оставка, а на 7 септември тоа веќе беше факт.

Веќе на 6 септември беше примена оставката на германофилскиот началник на Генералштабот, генерал-мајор Трифон Трифонов. На 6 септември, Советот на министри одлучи да ги распушти сите организации во земјата кои пропагираат фашистичка и националсоцијалистичка идеологија. Во меѓувреме, некои од најистакнатите водачи на ваквите формации, како Иван Дочев, Асен Кантарџиев, Александар Цанков, Никола Жеков итн., претпочитаат брзо да ја напуштат земјата. И творецот на организацијата ‘Ратник’, поранешниот министер Петар Габровски, се обидува да ја напушти Бугарија.

На 7 септември, владата смени поголем дел од окружните директори, го прекина мандатот на  Националниот совет за безбедност и ја распушти жандармеријата како состав, враќајќи ги  полицијата и армијата. Повторно, на 7 септември, кабинетот ги ослободи цивилните мобилизирани лица од Померанија, како и сојузничките воени заробеници. Тоа беше објавено на радио. Општа политичка амнестија е ветена за три дена и на 8 септември огромното мнозинство политички затвореници веќе се на слобода. И покрај недостигот на време јасно е дека новиот владин кабинет брзо и со голема одлучност поставува дефинитивно нов курс за државата, како во внатрешната, така и во надворешната политика. Насоката кон либерализација и смирување на општеството е сосема видлива.

Војна на СССР против демократска и антинацистичка Бугарија

Но, уште во 8 часот по бугарско време на 5 септември,  владата дозна дека СССР ѝ објавил војна на Бугарија. Тоа доведе до одлука за прекин на дипломатските односи со Германија, а веста веднаш му беше соопштена на ополномоштениот министер во Софија, Адолф Бекерле. Веднаш беше одлучено да ѝ се објави војна на Германија, но поради повлекување на бугарските единици од Србија и Македонија, објавувањето беше одложено до 18 часот на 8 септември.

За забуната, но и за бесмисленоста на војната со СССР сведочат записниците од владината седница. Во него се наведува следново во однос на формулацијата со која се бара примирје од Москва: ‘Војната што ја објави Советска Русија против Бугарија не може да се води и мора да престане од моментот на нејзиното објавување’.

Всушност, Москва брза да ѝ објави војна на Бугарија и нејзината демократска и антинацистичка влада токму затоа што претстојниот прекин на владата на Муравиев со Германија ќе го отстрани секој изговор за таква акција. Пред години, историчарот Александар Везенков истакна дека дури и да беа уште побрзи акциите на владата на Муравиев, советската војска сепак ќе влезеше во Бугарија, не како окупатор, туку како сојузник, но долгорочните последици ќе беа  исти – тоталитарната комунистичка власт од советски тип.

Во таа смисла, споменикот на советската армија во бугарската престолнина не ја симболизира борбата против фашизмот и нацизмот (владата помеѓу 2 и 9 септември 1944 година се состоеше од токму такви истакнати борци), туку ликвидација на демократијата, политичкиот плурализам и владеење на правото во следните 45 години. Ова води до заедничкиот именител меѓу бранителите на 3 март и споменикот на советската армија. И тој е јасен. Тие се собираат некаде околу обожувањето на режимот на Путин и неговата авторитарна моќ. Тие се согласуваат со нивните антиевропски ставови или користењето на Европската унија само за забава. Тие се собираат околу нивните отворени или латентни анти-НАТО ставови. Последно, но не и најмалку важно, тие се најобични противници на цивилизацијата, правниот поредок и на надворешно-политичкиот избор што го направи Бугарија. Токму тоа ги прави изданијата на 3 март и споменикот на советската армија не само прашања околу еден празник и еден споменик.

Кога Големото народно собрание се состана во  летото 1990 година, се крена на нозе за да го испочитува споменот на Никола Петков, кој беше убиен во 1947 година од наметнувачкиот тоталитарен режим. Неговата следна одлука беше поврзана со демонтирање на споменикот на советската армија што го овозможи тоа, но не се случи такво нешто. Затоа што тоа беше Собранието кое со чудење и стаписување го прифати тогашниот предлог на пратеникот Соломон Паси Бугарија да стане членка на НАТО.

По повеќе од три децении, дојде овој момент. Моментално бараме од нашиот југозападен сосед Република Северна Македонија да се врати во 90-тите и да ја заврши незавршената работа. Можеби е време тоа да го направи самата Бугарија“.