Нафта и воени злосторства: Историско судење на двајца директори во Шведска

Долгоочекуваното судење на двајца поранешни директори на шведската нафтена компанија Лундин започнува во Стокхолм. Алекс Шнајтер и Иан Ландин се обвинети за соучесништво во воени злосторства извршени пред повеќе од 20 години во сегашен Јужен Судан. Судењето ветува дека ќе биде најдолгото и најкомплексното досега иницирано од шведскиот правосуден систем, а ќе се следи многу подалеку од границите на земјата.

На 5 септември во Стокхолм се отвора историско судење, како во однос на обемот, така и според луѓето кои се вклучени. Алекс Шнајтер и Иан Ландин, соодветно поранешен претседател и поранешен директор на шведската компанија Лундин Петролеум, се обвинети за соучесништво во воени злосторства извршени помеѓу 1999 и 2003 година од страна на суданската армија и сојузничките милиции во областа на она што подоцна стана Јужен Судан каде што компанијата експлоатираше нафтено поле.

Во доцните 1990-ти, Судан беше растргнат од војна меѓу југот на земјата – која се здоби со независност во 2011 година – и владата на Омар Ал-Башир. Наспроти ова, на 6 февруари 1997 година, шведската компанија потпиша  договор за истражување и производство на нафта со суданската влада. Договорот даде право да се истражува и да се вади нафта во огромна област на југот, позната како блок 5А, во замена за плаќање на даноци и споделување на идните профити со владата. Помеѓу 1999 и 2003 година, по откривањето на наоѓалиштето на нафта од Лундин, суданската армија и сојузничките милиции спроведоа големи воени операции за да ја контролираат оваа област „и да ги создадат неопходните услови за екстракција на нафтата“, се вели во соопштението на шведското обвинителство. 

„Четири години, до заминувањето на Лундин Оил во 2003 година, тие водеа систематски напади врз цивили, или барем недискриминирачки напади, кршејќи го меѓународното хуманитарно право“, објасни обвинителот Хенрик Аторпс во интервју за Justice Info во 2021 година. Станува збор за пукање врз цивили од вооружени хеликоптери, палење села и посеви. Иако бројот на директни жртви на овие напади никогаш не е изброен, извештајот „Неплатен долг“ на Европската коалиција за нафта во Судан (ECOS) во 2010 година процени дека околу 12.000 луѓе биле убиени во борбите или биле изгладнети до смрт од уништување на посевите, а околу 160.000 биле присилно раселени.

Публикацијата токму на овој извештај  предизвика отворање на прелиминарна истрага во Шведска. Невладината организација PAX, која е автор на извештајот, го истакна влијанието  и вклученоста  на менаџментот на Лундин во овие операции. Во ноември 2021 година, повеќе од една деценија по почетокот на правната постапка, поранешниот претседател на компанијата Алекс Шнајтер и директорот Иан Ландин беа обвинети од шведските судски власти за „соучесништво во воени злосторства“.

„Овие двајца извршни директори имаа одлучувачко влијание врз активностите на компанијата и имаа клучни контакти со суданската влада“, објаснува обвинителот Аторпс. Со цел да ги заштитат активностите на нивната подружница, обвинетите ја „поддржаа“ владата на Омар Ал-Башир во „ војувањето на начин што доведе до тоа суданската армија и сојузничките милиции на режимот систематски да напаѓаат цивили или барем да вршат систематски напади со прекршување на принципите на дистинкција и пропорционалност“, тврди шведското обвинителство.
Овие обвинувања се целосно отфрлени од обвинетите и од компанијата – која, откако беше последователно позната како Lundin Petroleum, Lundin Oil и Lundin Energy, беше преименувана во Orrön Energy во 2022 година. Како одговор на истрагата на шведскиот јавен обвинител, нафтената компанија нарача своја анализа на обвинувањата против неа. Објавен во 2021 година, извештајот предводен од адвокатот Стивен Кеј – ветеран на меѓународните трибунали за поранешна Југославија, Руанда и други места – ја осудува „неразумната доверба“ дадена од шведските обвинители на „пристрасните наводи“ на невладините организации и отсуството на „објективни докази“ и „независни сведоци“.

Веднаш штом беше обвинет во ноември 2021 година, поранешниот директор на компанијата, швајцарскиот државјанин Алекс Шнајтер, ја оспори легитимноста на шведскиот правосуден систем да му се суди. Во Шведска, потребно е одобрение од владата пред секое гонење под универзална јурисдикција – т.е. за меѓународни злосторства во кои се вклучени странски државјани и извршени надвор од земјата. Шведското јавно обвинителство веќе го имаше добиено овој договор во 2018 година. Но, дотогаш, само странците присутни на шведска територија беа обвинети за такви злосторства. Алекс Шнајтер тврдеше дека не може да биде предмет на оваа универзална јурисдикција, бидејќи тој не е ниту шведски државјанин ниту жител на земјата. Неговите последователни жалби – отфрлени во прв степен, а потоа во жалба – отидоа сè до Врховниот суд, кој пресуди во ноември 2022 година. „Фактот дека обвинетиот не е во Шведска не е пречка, под услов врските со Шведска да бидат доволни во други аспекти“, пресуди Врховниот суд, со што го овласти обвинителството да продолжи.

На шведскиот правосуден систем му беа потребни десет месеци да се подготви за ова вонредно судење, кое ветува дека ќе биде најдолго во историјата на земјата. Сослушувањата ќе се одржуваат три дена во неделата до февруари 2026 година во Судот на правдата во Стокхолм. На обвинителството ќе му бидат потребни 23 дена да го претстави својот извештај од истрагата од 80.000 страници, додека одбраната одвои 50 дена за да го претстави својот случај. Триесет и четири жртви се приклучија како граѓански странки, а ќе бидат сослушани 57 сведоци, меѓу кои и поранешниот шведски премиер Карл Билт, поранешниот германски министер за внатрешни работи Герхард Баум, поранешниот директор за африкански прашања во Советот за национална безбедност на САД, Џон Прендергаст, европски претставник за Рогот на Африка, Анет Вебер и извршниот директор на Africa Oil Corp, Кит Хил.

Кривична одговорност на приватните компании не постои во Шведска, така што компанијата не може да биде обвинета како правно лице. „Но, кога поединец или компанија остварува профит од кривично дело, таа добивка може да биде конфискувана до нејзината вредност“, објасни обвинителот Аторпс во 2021 година. Освен тоа, компанијата може да биде казнета и парична казна. Со оглед на тоа што „претставниците на компанијата не го спроведоа она што може разумно да се очекува за да се спречат овие злосторства“, обвинителството бара парична казна од 3 милиони шведски круни (252.000 евра) и 1.391.791.000 SEK (117.000 евра) да бидат конфискувани од имотот на компанијата, односно сегашната вредност на профитот од продажбата на активностите на Лундин Оил во тој дел на Судан во 2003 година на малезиската компанија Петронас Каригали. Оваа конфискација не е конкретно наменета за репарации, но тие би можеле да бидат побарани од граѓанските странки во судењето.

„Оваа тужба испраќа многу силен сигнал до компаниите и нивните директори во Шведска и на други места“, вели Олоф Бјорнсон, програмски менаџер во невладината организација Сведвоч и автор на извештајот „Гориво за конфликт“ за вмешаноста на Лундин Петролеум во Судан. „Ова покажува дека нивните постапки и непочитувањето на човековите права може да доведат до кривично гонење.

Можните репарации што би можеле да се добијат во ова судење се однесуваат само на 34 граѓански странки, од илјадници луѓе кои можеби биле погодени од дејствијата на компанијата.