Како и зошто Израел го нападна Иран. И може ли тоа да значи поголема војна

Израел започна напад врз Иран насочен кон „десетици“ цели, вклучувајќи ги неговите нуклеарни постројки, воени команданти и научници, тврдејќи дека презел еднострана акција затоа што Техеран почнал да гради нуклеарни боеви глави.

Додека врховниот лидер на Иран, Али Хамнеи, се закани со „строга казна“ против Израел, израелската војска во петокот наутро соопшти дека Иран лансирал 100 беспилотни летала насочени кон Израел и дека одбраната на земјата е фокусирана на нивно пресретнување.

Израелскиот премиер, Бенјамин Нетанјаху, рече дека израелскиот напад, кој го нарекува „Лавот што се крева“, имал за цел „да ја отстрани иранската закана за самиот опстанок на Израел“, додавајќи дека ќе потрае „многу денови“.

„Удривме во срцето на нуклеарната програма за збогатување на ураниум на Иран“, рече Нетанјаху во снимено телевизиско обраќање. „Удривме во срцето на иранската програма за нуклеарно оружје. Ја нападнавме главната постројка за збогатување на Иран во Натанц. Ги нападнавме водечките нуклеарни научници на Иран кои работат на иранската бомба. Исто така, го нападнавме и срцето на иранската програма за балистички ракети“.

Подоцна, во коментари што сугерираат дека операцијата би можела да биде долга и тешка, Нетанјаху рече: „Израелските граѓани можеби ќе мора да останат во заштитени подрачја подолг временски период“.

Иранските државни медиуми соопштија дека во нападите биле убиени шефот на Револуционерната гарда, генерал Хосеин Салами, началникот на Генералштабот на армијата, генерал-мајор Мохамад Багери, и командантот на штабот на здружените сили на Хатам ал-Анбија, генерал-мајор Голамали Рашид, како и шест нуклеарни научници, вклучувајќи го и Ферејдун Абаси, шеф на Иранската организација за атомска енергија од 2011 до 2013 година.

Абаси преживеа обид за атентат во 2010 година, кој бил дел од бран намерни убиства за кои се тврди дека ги организирал Мосад. Техранчи бил теоретски физичар.

Се чини дека биле мета во нивните домови. Иранската државна телевизија објави дека деца биле убиени во барем еден од воздушните напади, врз станбена област во Техеран.

Ројтерс, повикувајќи се на два регионални извори, објави дека најмалку 20 високи ирански команданти, вклучувајќи го и шефот на ракетната програма на Револуционерната гарда, Амир Али Хаџизадех, биле убиени во израелските напади врз Иран.

Подоцна во петокот, Ирак соопшти дека повеќе од 100 ирански беспилотни летала го преминале нејзиниот воздушен простор, а кратко време подоцна соседен Јордан соопшти дека неговите воздухопловни сили и одбранбени системи пресретнале неколку ракети и беспилотни летала што влегле во нејзиниот воздушен простор од страв дека ќе паднат на негова територија.

Доналд Трамп инсистираше дека не бил изненаден од нападот, иако претходно го предупреди Израел да не напаѓа додека САД преговараат со Иран.

„Иран не може да има нуклеарна бомба и се надеваме дека ќе се вратиме на преговарачката маса“, изјави американскиот претседател за Фокс њуз. „Ќе видиме. Има неколку луѓе во раководството кои нема да се вратат“.

Трамп го предупреди Иран да се согласи на нуклеарен договор „пред да не остане ништо“, сугерирајќи дека последователните израелски напади врз земјата ќе бидат „уште побрутални“.

Во објава на Truth Social рано наутро во петокот, Трамп напиша дека иранските лидери „не знаеле што ќе се случи. Сите се МРТВИ сега и само ќе биде полошо!“

„Веќе имаше голема смрт и уништување, но сè уште има време да се стави крај на овој колеж, со следните веќе планирани напади кои се уште побрутални“, напиша Трамп. „Иран мора да склучи договор, пред да не остане ништо, и да го спаси она што некогаш беше познато како Иранска империја“.

Преговорите за нов нуклеарен договор со Иран се интензивираа во последните недели, но инсистирањето на Техеран на неговото право да збогатува ураниум се покажа како главна пречка.

Тој додаде дека САД ќе ги бранат и САД и Израел во случај на иранска одмазда. „Хаарец“ објави дека американските воздухопловни сили распоредиле ескадрила на ловци „Ф-15“ во Јордан пред две недели за да помогнат во пресретнувањето на ирански беспилотни летала и крстосувачки ракети доколку е потребно, а Фокс њуз цитираше претставници на администрацијата кои велат дека израелскиот ракетен одбранбен штит „Железна купола“ неодамна бил надополнет со американски пресретнувачи.

Беа пријавени експлозии во Натанц, а Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ) потврди дека фабриката за збогатување е погодена, но подоцна додаде дека иранските власти не откриле зголемено ниво на зрачење на локацијата.

Во Израел, сирени и предупредувања на мобилни телефони се вклучија низ целиот Израел додека се подготвуваше за одговор. Аеродромот „Бен Гурион“ во Тел Авив беше затворен за сите летови.

Хаменеи, врховниот лидер на Иран, вети дека Израел „мора да чека строга казна“.

„Во нападите на непријателот, неколку команданти и научници беа маченички убиени. Нивните наследници и колеги веднаш ќе ги продолжат своите должности, ако даде Бог“, рече Хамнеи, според новинската агенција Мехр.

„Со ова злосторство, ционистичкиот режим си подготви горчлива и болна судбина – и несомнено ќе ја добие“.

Хамнеи не ги спомена САД, но иранското министерство за надворешни работи изјави дека Америка – како главен поддржувач на Израел – ќе биде одговорна за последиците од „авантуризмот на Израел“. Во соопштението, министерството изјави дека израелскиот напад „ја изложува глобалната безбедност на невидена закана“ и ја повика меѓународната заедница да го осуди.

Израелските одбранбени сили (ИДФ) соопштија дека 200 борбени авиони учествувале во нападот и издадоа соопштение во кое ја опишуваат операцијата како „превентивна, прецизна, комбинирана офанзива за удар врз нуклеарната програма на Иран“.

„Десетици авиони [на израелските воздухопловни сили] ја завршија првата фаза што вклучуваше напади врз десетици воени цели, вклучувајќи нуклеарни цели во различни области на Иран“, се додава во соопштението.

Оправдувајќи го нападот, Нетанјаху рече дека Иран не само што ги зголемува своите залихи на фисионо збогатен ураниум, доволни за девет боеви глави, туку и дека презел невидени чекори кон производство на бомби.

„Во последните месеци, Иран презеде чекори што никогаш порано не ги презел, чекори за вооружување на овој збогатен ураниум, и ако не се запре, Иран би можел да произведе нуклеарно оружје за многу кратко време. Може да биде за една година. Може да биде за неколку месеци, помалку од една година.“

„Затоа немаме друг избор освен да дејствуваме и да дејствуваме сега. Најтешката одлука што секој лидер мора да ја донесе е да се заколне во опасност пред таа целосно да се материјализира“, рече тој, посочувајќи на неуспехот на западните сојузници да ја спречат нацистичката агресија во 1930-те.

Одборот на МААЕ во четврток пресуди дека Иран ги прекршил своите обврски според договорот за неширење на нуклеарно оружје, поради тоа што не соработувал целосно со инспекциите на МААЕ и акумулирал околу 400 кг високо збогатен ураниум. Проценките на западните разузнавачки служби досега генерално укажуваа дека иако Иран складира компоненти за бомба, не донел конечна одлука да изгради таква.

Страв и паника ги обземаа Иранците кои се разбудија со „тресење“ на домовите откако Израел започна сеопфатен напад врз нуклеарниот, ракетниот и воениот комплекс на земјата рано наутро во петокот.

Азам, 35-годишен ирански државјанин кој живее во близина на Саадат Абад во северен Техеран, област која беше цел на Израел, рече:

„Се разбудив со целата куќа како се тресе. Бев многу исплашен, не знаејќи што се случило“.

29-годишниот Сам рече дека се плаши од понатамошни напади. „Загрижен сум за ескалацијата на ова и што значи ова за нас во Техеран“.

„Немаме вистински информации, а има гласини дека ова ќе се случува секоја вечер. Дали остануваме во нашите домови? Има толку многу неизвесност“, изјави тој за Си-Ен-Ен од иранскиот главен град.

Друг Иранец, кој претпочиташе да остане анонимен поради чувствителноста на прашањето, рече дека се шокирани што Израел погоди цивилни области. „Никогаш не помислив дека тоа ќе се случи“.

Седумнаесетгодишен Иранец, кој исто така побара да остане анонимен, рече дека видел луѓе како „врискаат по улиците“ и згради како се тресат.

Други се плашеа дека нивните лидери повеќе не можат да ги заштитат, откако ги видоа нападите на Израел како ги убиваат некои од врвните воени команданти на Иран.

Нападот врз Иран доаѓа неколку дена пред новата рунда американско-ирански разговори што требаше да се одржи во Оман, со цел да се најде дипломатско решение за застојот околу нуклеарната програма на Иран, која брзо се прошири од 2018 година кога Трамп се повлече од меѓународниот договор со кој се ограничуваше.

Во часовите пред почетокот на нападите, американскиот претседател призна дека постои ризик од израелски напад врз Иран и се обиде да го обесхрабри додека разговорите со Техеран сè уште беа во тек. „Не сакам да влезат“, рече тој, предупредувајќи дека со тоа ќе ги „уништат“ шансите за дипломатско решение. Не е јасно колку, ако воопшто, Израел го предупредил Вашингтон за своите напади.

Државниот секретар на Трамп, Марко Рубио, рече дека САД не учествувале во израелскиот напад. „Вечерва, Израел презеде еднострана акција против Иран“, рече Рубио. „Ние не сме вклучени во напади против Иран и наш главен приоритет е заштитата на американските сили во регионот. Израел нè извести дека веруваат дека оваа акција била неопходна за негова самоодбрана.

„Претседателот Трамп и администрацијата презедоа сите потребни чекори за да ги заштитат нашите сили и да останат во близок контакт со нашите регионални партнери. Да бидам јасен: Иран не треба да ги таргетира американските интереси или персонал“.

Демократскиот сенатор Крис Марфи рече дека одлуката на Израел да дејствува еднострано е мерка за слабоста на Трамп на светската сцена.

„Нападот на Израел врз Иран, јасно наменет да ги попречи преговорите на администрацијата на Трамп со Иран, ризикува регионална војна што веројатно ќе биде катастрофална за Америка и е уште еден доказ за тоа колку малку почит имаат светските сили – вклучувајќи ги и нашите сојузници – кон претседателот Трамп“, рече Марфи.

На Израел веројатно ќе му треба поддршка од САД во својата одбрана ако Иран одговори со ракетен бараж. Во својот говор, Нетанјаху го пофали Трамп за неговите напори во соочувањето со Иран, но тврдеше дека Техеран ги користи преговорите за да „купи време“. Тој тврдеше дека Израел не дејствува само во своја одбрана.

„Сакам да го уверам цивилизираниот свет дека нема да дозволиме најопасниот режим во светот да го добие најопасното оружје во светот, а Иран планира да го даде тоа оружје – нуклеарно оружје – на своите терористички посредници, што би го направило кошмарот на нуклеарниот тероризам премногу реален“, рече тој. (Според агенциите)