Гоце Делчев – македонскиот Левски

Во историјата наменета за општа јавна употреба, постојат фигури за чие значење има општа согласност. Овие личности се сметаат за неприкосновени, општеството одреди денови за нивно одбележување, улиците и плоштадите се именувани по нив, а на местата посветени на нив политичарите одржуваат годишни говори, посветувајќи го своето време и општествениот проект што го претставуваат на идеалот од минатото. Содржината на овие појави е позната, но многумина ја доживуваат како неотуѓива потреба, како задолжително повторено почитување, слично на религиозното читање.

Сликата на Васил Левски

Сите општествени групи ги користат како свои амблеми. За националистите тие се бранители на националната кауза: за нив чистата и света република на Васил Левски (бугарски национален херој – н.з.)е сигурен знак за етничка чистота и легитимирање на агресивните планови во однос на малцинствата, бегалците и генерално сите различни. За либералите водечки концепт е „република“ – граѓанска заедница во која секој нејзин член придонесува за општото добро според своите способности и таленти, без разлика на разликите во етничката припадност, бојата на кожата, сексуалната ориентација итн. Социјалистите, пак, го сметаат востанието што го подготвил за предвесник на Деветтосептемврискиот преврат (1944 – н.з.), за кој се смета дека е бунт на угнетените против нивните мачители.

Уметноста, исто така, посвети значителни напори на овие личности. Да се ​​најде уметник кој никогаш не ги прикажал највисоките авторитети на нацијата е многу понапорна задача отколку да се откријат многуте кои го правеле тоа. Нивните биографии се основа за песни, приказни, романи, музички дела, серии, филмови, а секоја генерација создава свои слики за националните херои: оние кои одговараат на доминантните естетски и идеолошки проекти. Дури и навивачите на спортските клубови ги користат.

Со други зборови: дали Левски ќе ја прифати сликата на претходник на комунистите во нивната визија за историјата, дали неговите зборови ќе бидат дел од паролите на екстремната десница за време на „Луковиотмарш“ (на крајната профашистичка десница – н.з.) – неговата фигура во секој случај останува на врвот на бугарскиот национален пантеон.

Неговиот македонски еквивалент е Гоце Делчев – темел на државотворниот наратив на македонската историја, заземајќи го највисокото место во хиерархијата на хероите на нацијата. Како и Левски, тој создаде револуционерна организација во самиот регион на Македонија со јасна цел да ја отфрли османлиската власт, мислена во смисла на слобода-ропство.

На ниво на народното разбирање на историјата, можен е живот со целосна светост и безгрешност. Затоа за фактот дека Апостолот (се мисли на Васил Левски – н.з.) извршил најмалку две убиства, не се зборува, туку и повеќе: оние што ги споделуваат овие детали често се обвинети за предавство кон нацијата. Лицата кои ги отелотворуваат вредностите на заедницата, според народниот ум, не можат да бидат убијци. Очекувањата на јавноста се нивните слики да бидат монолитни, како нивните споменици. Левски го убил свештеникот Пајсиј во Орхание (денешен Ботевград) на самиот почеток на неговата кариера како револуционер. Години подоцна, провалувајќи ја куќата на Денчо Халача – богат човек кој одбил да донира за револуционерната борба, основачот на Внатрешната револуционерна организација (ВРО) убил еден млад Бугарин кој работел за својот господар за да не биде сведок на упадот и ограбувањето.

Идентитетот на Гоце Делчев

Сличен е заплетот со етничкиот идентитет на Гоце Делчев. Сите знаеме дека е роден во бугарско семејство во Кукуш, учел во училиште на бугарските унијати и во средно училиште поддржано од Егзархијата. Завршил бугарска машка гимназија во Солун, па дури и влегол во военото училиште во Софија, од каде бил избркан поради неговата откриена политичка посветеност на левичарската кауза. Помеѓу 1894 и 1896 година предавал бугарски јазик во училиште во Штип, исто така елемент на образовната мрежа на Бугарската егзархија.

Без разлика на неговото етничко потекло и неговата декларирана националност, Делчев се борел за слободата на Македонија. Тој ја создаде внатрешната револуционерна организација, спроведена на македонско тло според концептот сличен на оној на ВРО на Левски, кој го искористи искуството на слични актери и процеси во Европа. Во своите текстови познати на науката, Гоце Делчев не остава сомнеж за неговата политичка намера – автономија на Македонија според одредбите на Берлинскиот договор. Нема ни навестување за обединување на регионот со Бугарија.

Овде потсетувам дека сценариото на обединувањето меѓу Кнежеството Бугарија и Источна Румелија се случи главно благодарение на поволната поставеност на силите на меѓународен план. Противречностите на стариот континент дадоа шанса, што ја искористи владата на Петко Каравелов, но сите големи сили јасно ставаат до знаење дека е невозможно повторување на едностраната ревизија на меѓународен чин што се случил. Затоа и припишувањето обединувачки идеи на Гоце Делчев не соодветствува со историските извори и политичката логика.

Како и симболот на бугарската борба за слобода, тој исто така загина трагично. Во обид да пресече еден од патиштата за брз трансфер на османлиските трупи во Македонија, тој и неговиот одред оштетија еден од мостовите на железничката пруга меѓу Солун и Едрене. Како резултат на тоа, будноста на локалните османлиски сили била значително зголемена. На 3 мај 1903 година Гоце и неговата чета биле опколени во селото Баница. Иронично, со непријателските сили командува еден негов добар познаник и соученик. На 4 мај, револуционерот беше убиен.

Во учебникот по предметот „Општество“, кој важи за 5 одделение во Република Северна Македонија, името на Гоце Делчев стои веќе на страница 11. Овде треба да се потсетиме дека во Бугарија во средното образование дисциплината што ние обично ја нарекуваме историја се презема под името „Човек и општество“. Две страници подоцна е посочен како најголем македонски револуционер. Го нарекуваат и „македонски великан“. Иако заедно со него за татковци на македонската нација се прифатени и Даме Груев, Питу Гули и Јане Сандански, името на Делчев има најбројни референци. Несомнено е дека тој е лицето на македонскиот национален историски наратив.

Според сите сметки, по потекло е Бугарин, а по политичка ориентација Македонец. Таквата бројка е сосема можна, а историјата дава многу примери за тоа. Вујкото на Раковски (бугарски револуционер – н.з.) – Георги Мамарчев – бил капетан на руската војска кој учествувал во битките против Наполеон и во Руско-турската војна од 1828-1829 година. Левски е дел од Првата бугарска легија и се бори на српска страна.

Можниот консензус

Разликата меѓу етничкиот идентитет и политичката ориентација е прифатена од етаблираните македонски историчари. Проф. Драги Ѓоргиев, на пример, копретседател на мешовитата бугарско-македонска комисија за историски и образовни прашања, јасно кажува дека не може да се игнорира бугарската етничка припадност на Гоце Делчев, наведена од него самиот во неговите писма.

Признавањето на повеќеслојниот идентитет како научна алатка изгледа неизбежно доколку бараме решение за кризата во односите меѓу Бугарија и Северна Македонија. Ваквиот консензус не би бил непринципиелен договор против националниот интерес, туку чекор во насока на академската логика, затворајќи дел од можностите за пропагандна употреба на минатото.

Ако се одлучиме на таков потег, тоа би отворило низа прашања во врска со начинот на кој ја раскажуваме бугарската историја. Зарем не е време да ги хуманизираме нашите национални херои и да го вклучиме во учебникот наративот за теророт кој е непроменлив дел од секоја револуција? Дали ќе признаеме дека повеќеслојноста на ликот на Левски нема да ја наруши неговата светост, но секако ќе придонесе историјата да се користи како средство за создавање граѓани со критичко размислување?

(Димитар Атанасов е бугарски научник, доктор по историја. Работи во Институтот за етнологија и фолклористика на БАН. Текстот е објавен во бугарската редакција на Дојче веле)