Двете лица на еврото

Од сите европски политичари кои никогаш не ги воделе своите земји, Жак Делор и Волфганг Шојбле имаa најголемо влијание врз Европа. Делор и Шојбле, кои умреа за разлика од еден ден во декември, ја обликуваа денешната Европска унија. Нивните мандати навистина не се поклопија, но нивните жестоки судири за иднината на Европа испишаа историја. И додека значењето на двајцата е нашироко признаено, силната причинско-последична врска помеѓу нивните спротивставени визии и тековниот пад на ЕУ не е добро разбрана.

Судејќи според различните некролози, двајцата мажи се запаметени по нивните привидни разлики: Делор, раскошниот Французин, римокатолик, социјалдемократ чиј сон за кејнзијанска Европа беше кошмар на британската премиерка Маргарет Тачер; и Шојбле, строгиот германски адвокат чиј фискален калвинизам ги преплаши јужноевропските, но и француските министри за финансии кои трошеа дефицит. Додека и двајцата се признати како вредни Европејци, а со тоа и непријатели на евроскептиците, Делор е прикажан како понестрплив централизатор, за разлика од Шојбле, кој не сакаше да му ги отстапи овластувањата на германскиот парламент на Брисел.

Ништо од ова не е лажно. Но, прикажувањето на мотивациите и делата на двајцата мажи што ни ги остава е нецелосно – и можеби погрешно.

ТАКТИЧКО СВРТУВАЊЕ НА ДЕЛОР

До моментот кога тогашниот западногермански канцелар Хелмут Кол му ја даде на Шојбле својата прва позиција во кабинетот, помлад министер, во 1984 година, Делор штотуку го заврши пеколниот мандат како прв министер за финансии на францускиот претседател Франсоа Митеран. Владата на Митеран, составена од социјалисти и комунисти, беше избрана во 1981 година на платформа против штедење која ветуваше егалитарен раст. Речиси веднаш по тие избори, францускиот капитал масовно избега во Германија. За да го спречи тоа, Делор мораше или значително да го девалвира франкот или да ги зголеми каматните стапки до нивоата што ја рушеше економијата.

Според Европскиот монетарен систем (ЕМС), кој Германија и Франција го создадоа со голема помпа во 1978 година, девизниот курс беше фиксен, а секоја девалвација на франкот бараше согласност од Германија. За да го одобри тоа, Германија бараше висока цена: реално намалување на платите (замрзнување на платите во услови на висока инфлација), што владата на Митеран беше избрана да го спречи.1

Делор остана со две опции: да го раскине договорот за ЕМС (и да го девалвира франкот еднострано) или да ги зголеми каматните стапки на огромни 25%. Тој го избра второто, но капиталот продолжи да бега, додека францускиот приход по глава на жител падна за повеќе од 10% за три години. До 1983 година, Делор го усвои целосното штедење (вклучувајќи го и замрзнувањето на платите што го бараше Германија), левичарските министри поднесоа оставки, а Франција беше на пат да ја прифати германската стратегија за конкурентна дезинфлација (рефлектирана во силните политики на франци кои станаа стандардни во текот на 1990-тите). .

Дали тоа беше крајот на социјалистичката агенда на Митеран? Не, рече Делор: за да се бори против штедењето на европско ниво, Франција прво мораше да го прифати. Политиките за труд во Франција, тврди Делор, секогаш ќе бидат поразени од финансиските пазари на англосферата кои се обложуваат против франкот, зголемувајќи ги трошоците за задолжување на француската држава, предизвикувајќи бегство на капиталот во Германија и принудувајќи ја девалвацијата и на француската валута и на француската држава.

Единствениот начин да се спроведе нивната агенда од 1981 година, Делор му рече на Митеран, е да ги убеди финансиските пазари дека обложувањето против франкот е залудно бидејќи е неразделно поврзано со моќната германска марка. Нивната агенда сè уште може да триумфира, но само на паневропско ниво – огромен проект кој бараше „заробување“ на Бундесбанката (во суштина усвојување на германската марка преку монетарна унија) и, некако, туркање на германските елити да ја усвојат агендата на француските социјалисти на европско ниво.

Убеден од оваа анализа, во 1985 година Митеран го искористи своето влијание за успешно да лобира за назначувањето на Делор за претседател на Европската комисија. Од Брисел, Делор се залагаше за воведување на еврото, користејќи го како свое орудие познатиот Комитет на Делор.

За разлика од вистинските федералисти кои бараа полноправна демократска политичка унија, Митеран и Делор никогаш не планираа да стават крај на европската меѓувладина рамка за одлучување, за која веруваа дека е подобро прилагодена на нивната цел да ги проектираат приоритетите и методите на француската влада во Европа. Она што тие го посакуваа беше монетарна унија што ќе создаде, прикриено, фискална (но не и политичка) унија, во која Франција ќе доминира.

ШТИТ НАРЕЧЕН ШОЈБЛЕ

Сосема очекувано, Бундесбанката ги виде овие потези кои доаѓаат. Од 1983 година па наваму, Бундесбанката направи агресивни монетарни потези со цел измамата на Делор да добие редица крвави носови. Помеѓу германските политичари, Шојбле беше тој што целосно го прифати проектот на Бундесбанката да се спречи прегратката на Делор.

Шојбле во Делор препозна мајсторски тактичар кој ја замислува Европа во ликот на Голема Франција која ја употребува германската марка за финансирање на социјалдемократските политики. За да се спротивстави на Делор, стратегијата Бундесбанк-Шојбле требаше да се заложи за многу помала монетарна унија која ќе вклучува само држави со суфицит на тековната сметка и ултра ниски државни дефицити. Шојбле ја разбра политичката и геостратешката важност на вклучувањето на Франција, но Французите ќе мора да го прифатат губењето на суверенитетот над нивниот национален буџет – предуслов за секоја земја со дефицит да остане одржливо во валутна унија на која ѝ недостасува фискална унија.

Во септември 1988 година, Делор одржа говор на Конгресот на синдикатот на Велика Британија (ТУЦ) што се совпадна со најтемниот час на членовите на TUC – како последица на третата победа на Тачер на општите избори. Делор ја истакна својата визија за „Социјална Европа“, за разлика од „клубот на капиталистите“, како што тој го опиша европскиот заеднички пазар. Судејќи според стоечките овации што ги доби, Делор ги освоил претставниците на британските работници.

Од тој ден, британската Лабуристичка партија ја започна својата промена од евроскептицизам кон еврофилија. Истиот ден, и од истата причина, алармите се огласија во главата на Тачер. Неколку недели подоцна, таа го одржа својот познат говор во Бриж – веројатно во моментот кога беше замислен ‘Брегзит’ – во кој предупреди на приближувањето на европската „супердржава“.

Тачер ја направи истата грешка како Митеран: таа го потцени капацитетот на Шојбле да го уништи проектот на Делор. Беше лесно да се направи грешка. Падот на Берлинскиот ѕид требаше да им даде голем поттик на амбициите на Делор. Со оглед на противењето на Тачер за повторното обединување на Германија, Митеран одеднаш ја имаше потребната моќ за да го принуди Кол да се помири со поголема еврозона, вклучувајќи ја не само Франција туку и други земји со дефицит како Шпанија, Португалија и на крајот и Грција.

БОЈНОТО ПОЛЕ ЕВРОПА

Прифаќањето на формирањето на голема и хетерогена еврозона во замена за одобрувањето на Франција за повторно обединување на Германија беше битка што Шојбле и Бундесбанката се согласија да ја изгубат. Но, Шојбле не се откажа од борбата.

Митеран и Делор, но и Шојбле и Бундесбанката, отсекогаш знаеле дека недостатокот на фискална унија на хетерогената монетарна унија ја прави кршлива – а нејзиниот недостаток од банкарска унија уште повеќе. Сите тие предвидоа како сериозна финансиска криза ќе ја принуди европската политичка класа или да создаде федерална каса, да ја растури постоечката еврозона или да го прифати перманентниот пад на Европа. Но, тие беа во ќор-сокак поради судирот меѓу Делор (со поддршката на Митеран), кој копнееше по она што Тачер го сметаше за дистопична супердржава, и визијата на Шојбле (поддржана од Бундесбанката) за помала еврозона во една поголема ЕУ со повеќе брзини. Така, сите ја чекаа следната голема битка, која ќе ја предизвика првата сериозна финансиска криза.

До моментот кога тоа се случи, две децении подоцна, Делор се пензионираше, а Шојбле беше министер за финансии на Германија, од каде доминираше во Еврогрупата – неформалниот совет на министрите за финансии од еврозоната. Штом колапсот на Леман брадерс во 2008 година предизвика последователен банкрот на германските и француските банки и несолвентноста на грчката држава две години подоцна, Шојбле знаеше дека „играта е во тек“.

Шојбле предвиде дека Французите, носејќи ја палката на Делор во оваа тридецениска штафета, ќе ја искористат кризата за да извршат притисок за нивната долгогодишна цел за фискална унија – почнувајќи со взаемно задолжување. Неговата одбранбена стратегија беше да предложи несолвентните земји да се охрабрат и да им се помогне да го напуштат еврото. Одеднаш, „Грегзит“беше алтернатива на суровото штедење и преголемата внатрешна девалвација.

Како практикуван протестантски ордолиберал со избран презир кон макроекономијата, Шојбле веруваше во штедење. За време на обединувањето на Германија, тој имаше водечка улога во осиромашувањето и активната деиндустријализација на Источна Германија токму од истата причина поради која, по 2010 година, стана шампион на штедењето низ Европа: да го одржи повоениот, меркантилистички, западногермански бизнис модел.

Но, дури и Шојбле сфати дека нивото на штедење наметнато на Грција помеѓу 2010 и 2015 година беше претерано деструктивно. Како знам? Затоа што кога бев министер за финансии на Грција, со часови разговаравме за овие работи, а тој ми го кажа истото во неколку наврати.

Во еден од тие разговори, тој отиде дотаму што потврди дека, според него, еврозоната е „погрешно изградена“ и дека ѝ треба политичка унија, на која Французите се спротивставија. „Знам“, реков, за да го охрабрам да продолжи. „Тие сакаа да ја користат вашата германска марка, но без да споделуваат суверенитет! Тој кимна со главата во знак на согласност: „Да, така е. И нема да прифатам“, продолжи тој. „Значи, гледате, единствениот начин на кој можам да ја задржам оваа работа заедно, единствениот начин на кој можам да ја одржам оваа работа заедно, е поголема дисциплина. Секој што сака евро мора да прифати дисциплина. И ќе биде многу посилна еврозона ако биде дисциплинирана од ‘Грекзит’“.

Шојбле немаше илузии. Истиснувањето на Грција од еврозоната немаше многу врска со Грција и сè беше поврзано со Франција и визијата на Делор. Тој сакаше Франција да го сфати тоа, ако го сакаше еврото (кое во нашите разговори двапати го нарекуваше германска марка), тие мораа да ја пречекаат тројката во Париз и да го отфрлат сонот на Делор за Голема Франција во футролата на ЕУ. Неговото инсистирање за ‘Грегзит’ беше не толку суптилна порака до француската политичка каста: како Грција, можете да имате одмор од штедењето само надвор од еврото.

ТРИ ИЗБОРИ

Логиката зад позицијата на Шојбле беше едноставна: со оглед на лошата архитектура на еврозоната, Европа по 2008 година се соочи со три опции, кои тој ги рангираше по следниот редослед:

• Најдобра опција: помала хомогена еврозона која бара само умерено штедење и дозволува отпис на долгови за многу задолжените земји, во замена за излез од еврото.
• Лоша опција: Одржување на оригиналната хетерогена еврозона по цена на масовно штедење и без терапевтски отпис на долгови.
• Неприфатлива опција: визијата на Делор за фискална унија без демократска политичка унија – она што Тачер го нарече европска „супердржава“.

Претпочитаната опција на Шојбле беше грчкиот излез од еврото. Ова би ја навело Италија и другите земји со дефицит да ја следат Грција за неколку дена, конечно реализирајќи го првичниот план на Бундесбанката за мала, меркантилистичка еврозона во рамките на еден поголем единствен пазар.

Француските елити, заедно со нивните колеги во Италија, Шпанија и Грција, жестоко се спротивставија на оваа опција, бидејќи сакаа нивните домашни средства да останат деноминирани во евро. За да го скријат својот недоблесен мотив, тие испуштија врева дека е дојдено време да се спроведе првичниот план на Делор за фискална унија. Но, нивното лицемерие беше очигледно во фактот што дури и француските социјалисти не беа подготвени да ја надополнат фискалната унија со политичка унија, за да не биде загрозен францускиот национален суверенитет.

Шојбле се чувствуваше должен да го утврди законот: Планот на Делор беше неприфатлив, не само затоа што би било политички невозможно да се донесе во различни национални парламенти. Ако силно задолжените земји сакаа да го задржат еврото, тие (не Германија) мораа да наметнат масовно, неоптимално штедење на својот народ (лошата опција). На негова жалост, тие се согласиле да го направат тоа. Клучно, неговата канцеларка Ангела Меркел, под влијание на Марио Драги, тогашниот претседател на Европската централна банка, застана на нивна страна и се однесуваше кон нејзиниот министер за финансии со значителен презир.

Скршениот Шојбле се согласи со изборот на Меркел, знаејќи добро дека потпирањето на толку многу штедење и печатење пари е неоптимално и штетно не само за земјите со дефицит, туку и за ЕУ како целина. Речиси веднаш, тој сигнализираше дека е подготвен да го напушти Министерството за финансии и да се повлече во полупензија. Меркел му ја ускрати, не за прв пат, честа на Претседателството на Сојузна Република и му ја понуди дрвената лажица на Претседателството на Бундестагот.

Денес, и визиите на Делор и на Шојбле лежат во урнатини, како во грчка трагедија. Начинот на кој беше менаџирана еврокризата беше исплатен со визијата на Делор за Европа во ликот на социјалдемократска Голема Франција и го уништи обидот на Шојбле да го заштити повоениот модел во срцето на фискално суверена Германија која продолжува да се губи себеси во меркантилистичка Европа.

Во времето кога еврото сè уште беше на таблата за извлекување, ниту Делор, ниту Шојбле не можеа да замислат, или да го оправдаат, неизбежниот одговор на Европа на неизбежната криза на еврото. Комбинацијата на масивни мерки за штедење и монетарно богатство што ја зачува еврозоната во нејзиниот оригинален формат, кој и Делор и Шојбле правилно го сметаа за неостварлив, е причината зошто Европа сега е политички фрагментирана и во секуларен пад. Историјата, уште еднаш, покажа дека е суров господар на вредните Европејци кои одбија да увидат дека интересите на Европа се во директна спротивност со интересите на нејзините владејачки класи.

(Јанис Варуфакис, поранешен министер за финансии на Грција, е лидер на партијата МеРА25 и професор по економија на Универзитетот во Атина. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“. )