Денот Д и заканата од тотална војна

Со церемониите за одбележување на 80-годишнината од Денот Д на 6 јуни беше одбележено сеќавањето за илјадниците млади животи изгубени на плажите на Нормандија во 1944 година. Додека медиумите го критикуваа британскиот премиер Риши Сунак за прескокнување на некои комеморативни настани, вреди да се праша: Што се чествуваше? Дали тоа беше храброста на „нашите“ војници – наспроти нивните германски колеги – или слободите за кои се бореа?

Пред Првата светска војна, малкумина се сомневаа во основата за испраќање војници во битка. Во предмодерниот свет, луѓето се бореа за Бога. Во модерните времиња, тие се бореа за „кралот и земјата“. И религиозната вера и патриотизмот се сметаа за инхерентно благородни причини што оправдуваат огромни жртви.

Дури во деветнаесеттиот век луѓето почнаа да ги преиспитуваат причините за кои се бараше да се борат младите мажи, што доведе до првите модерни мировни движења.Иако овие групи беа под влијание на различни насоки на мислата, вклучувајќи го и христијанскиот пацифизам, тие првенствено беа водени од појавата на хуманитаризмот и економијата на капитализмот.

Народниот ентузијазам што го поздрави избувнувањето на Првата светска војна во 1914 година го засени зародишот на мировно движење, додека главните политички партии во Европа се собраа зад нивните земји. Но, катастрофалниот број на загинати во војната набрзо го оживеа прашањето: Дали таквата жртва може да биде оправдана? „Меѓу земјите што учествуваа во војната, сè уште постои тенденција кај многу ужалени да се смират со мислата дека нивните мртви паднале на нешто благородно и вредно“, напиша Вилијам Герхарди во неговиот роман „Полиглоти“ од 1925 година. Ова, додаде тој, беше „немирна заблуда. Нивните мртви се жртви – ни повеќе ни помалку – на глупоста на возрасните кои, откако го заведоа светот во смешна војна, сега градат споменици за да го средат сето тоа“.

Покрај деветте милиони убиени војници и 21 милион ранети меѓу 1914 и 1918 година, 15 милиони војници биле убиени, а уште 25 милиони биле повредени за време на Втората светска војна. Вклучувајќи ги и цивилните жртви, двете војни и сродните настани, како што е пандемијата на грип од 1918-20 година, однесоа речиси 200 милиони животи, приближно една десетина од светската популација во тоа време. Дали колежот вредеше?

Не сите војни имаат иста морална вредност. Додека Првата светска војна беше трагичен и непотребен конфликт во кој, како што напиша Герхарди, големите европски сили беа предводени од неспособни лидери, истото не може да се каже за Втората светска војна. Денеска го земаме здраво за готово дека нацистичка Германија мораше да биде запрена и ги осудуваме оние кои се обидоа да го смират Адолф Хитлер наместо да му се спротивстават кога ќе беше полесно да го сторат тоа. Оттогаш, „смирувањето“ се смета за валкан збор.

Во својата книга од 1961 година Потеклото на Втората светска војна, британскиот историчар А.Џ.П. Тејлор понуди поинаква перспектива, тврдејќи дека Минхенскиот договор од 1938 година, кој му дозволи на Хитлер да анектира дел од Чехословачка, претставува „триумф на сè што беше најдобро и најпросветлено во британскиот живот“. Повеќето историчари беа згрозени од оваа изјава, а угледот на Тејлор никогаш не се опорави целосно. Но, она што Тејлор се обидуваше да го пренесе беше дека неподготвеноста да се вклучи во друга војна против Германија по масакрот на Првата светска војна не беше инхерентно нечесна, и дека противењето на Винстон Черчил на смирување првично беше игнорирано бидејќи нашироко се сметаше за хушкач на војната.

Тејлор, исто така, сфати дека демократијата не е гаранција за мироњубиви намери. Како што забележа, „Бизмарк водеше ‘неопходни’ војни и уби ‘илјадници’; идеалистите од дваесеттиот век водеа ‘праведни’ војни и убија милиони“. Според него, демократските идеалисти биле духовни наследници на христијанските мисионери – тие не барале мир, туку преобраќање. Содржината на проповедите се промени, но евангелскиот дух остана, а човековите права станаа ново евангелие.

Додека членот 51 од Повелбата на Обединетите нации ја признава самоодбраната како единствена праведна причина за војна, она што претставува самоодбрана често е отворено за толкување. Израел, на пример, користеше самоодбрана за да го оправда својот превентивен напад врз египетските воздухопловни сили, што ја предизвика Шестдневната војна во 1967 година. Соединетите Држави се повикаа на концептот на превентивна самоодбрана за да ја поддржат својата инвазија на Ирак во 2003 година, а Русија се потпираше на слично размислување за да ја оправда својата инвазија на Украина во 2022 година.

Британскиот автор Ентони Берџес ја подели европската историја од високиот среден век до крајот на Втората светска војна на наизменични периоди на ограничени и тотални војни. Од 1000 до 1550 година, Европа доживеа ограничени конфликти кои беа првенствено феудални и династички. После тоа уследи ерата на широко распространети религиозни превирања од 1550 до 1648 година. Спротивно на тоа, воените ангажмани помеѓу 1649 и 1789 година беа главно ограничени на колонијални борби. Периодот помеѓу 1789 и 1815 година се карактеризира со враќање на војните од големи размери, поттикнати од револуционерниот и националистичкиот жар, додека следниот век беше обележан со ограничени колонијални и комерцијални конфликти. Конечно, Европа се соочи со двете катастрофални светски војни помеѓу 1914 и 1945 година.

Повоениот период беше обележан со осум децении релативен мир што го спроведуваа САД и Советскиот Сојуз, а подоцна и само САД. Сепак, геополитичките тензии се зголемија во последниве години, предизвикувајќи повеќе регионални конфликти со потенцијал да ескалираат во друга глобална војна од целосен размер.

Постојат три причини зошто периодите на релативен мир не траат. Прво, мировните договори со кои завршуваат војните од големи размери може да го содржат семето на идните конфликти. Ова секако важеше за Версајскиот договор, со кој заврши Првата светска војна. Второ, новите сили, како што е Кина денес, може да ги поткопа темелите на трајниот глобален мир. Трето, човечките општества имаат тенденција да станат немирни откако ќе живеат мирно подолг период.

Додека светот повторно се дели на непријателски економски и геополитички блокови, 80-годишнината од Денот Д нуди можност да размислиме за жртвите што сме подготвени да ги направиме за да ги браниме нашите вредности. Пред сè, мораме да дадеме приоритет на мирот пред целосната војна и да ги земеме предвид лекциите од минатите глобални катастрофи.

(Роберт Скиделски е член на британскиот Дом на лордовите, почесен професор по политичка економија на Универзитетот Ворвик и автор на наградената тритомна биографија на Џон Мејнард Кејнс. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)