Дали по 40 години Шенген е доведен во прашање?

Шенген зоната е бисер во круната на европската интеграција, но на нејзината 40-годишнина, неколку земји-членки ја доведуваат во прашање, што предизвикува загриженост, пишува Европската новинска агенција (ENR).

На почетокот на летото пред 40 години, претставници на владите на Белгија, Германија, Франција, Луксембург и Холандија се собраа на брод во едно мало село во Луксембург. На таа симболична локација – на реката Мозел, на тројната граница на Франција, Луксембург и Германија – се наоѓа Шенген.

Шенгенскиот договор беше потпишан таму на 14 јуни 1985 година. Договорот имаше за цел да ги укине граничните контроли меѓу земјите-членки, отворајќи го патот за слободно движење на луѓето. Тој беше целосно имплементиран во 1995 година, со што се воспостави зона на слободно движење во поголемиот дел од Европа.

Денес, Шенген зоната вклучува 29 земји: 25 земји-членки на ЕУ плус Исланд, Лихтенштајн, Норвешка и Швајцарија. Ирска и Кипар се единствените две земји-членки на ЕУ кои не се приклучиле кон него. Ирска не го направи ова бидејќи има зона на слободно движење со Велика Британија, што би предизвикало главоболки на границите, а Кипар во моментов е во процес на приклучување.

Други земји исто така сакаат да се приклучат на тој клуб. На пример, Албанија поттикна позитивна и растечка економска, политичка и безбедносна соработка со земјите-членки на Шенген зоната, имајќи корист од безвизното движење од 2010 година и силна поддршка за интеграцијата во ЕУ и Шенген зоната.

Шенген зоната, која често се смета за основа на европската интеграција, продолжува да ужива силна јавна поддршка. Според анкетата на Евробарометар во октомври 2024 година, 72 проценти од испитаниците рекле дека ја сметаат Шенген зоната за едно од најважните достигнувања на ЕУ.

Економски придобивки
Неодамнешното пристапување на Романија и Бугарија во јануари 2025 година открива зошто е тоа така. По години одложувања, двете земји конечно се приклучија на Шенген-зоната, прво за воздушните и морските граници во март 2024 година, носејќи значителни економски придобивки. Пристапувањето ја зголеми привлечноста на Романија кај странските инвеститори со забрзување на движењето на стоки и услуги, вели романскиот министер за финансии Танцос Барна.

Укинувањето на граничните контроли ја поедностави логистиката, ги намали чекањата и трошоците и ја направи Романија поконкурентна на европските пазари. Тогашниот бугарски премиер Николај Денков го нарече пресвртница „најголемиот успех на бугарската дипломатија“ откако земјата се приклучи на ЕУ во 2007 година.

Извршниот директор на Бугарската асоцијација за патен транспорт, Димитар Димитров, истакна дека претходно, времето на чекање на романската граница го чинеше секторот околу 300 милиони евра годишно, со просечно време на чекање од 10 до 15 часа.

Во првите три месеци од оваа година, сообраќајот меѓу Романија и Бугарија значително се зголеми. Речиси 160.000 автомобили ја преминале границата, во споредба со 128.000 во истиот период во 2024 година, според Романската агенција за управување со патишта. Димитров нагласи дека членството во Шенген зоната ја зајакнува стратешката вредност на Бугарија како транспортен центар меѓу Турција и ЕУ, но исто така предупреди дека нејзината застарена инфраструктура останува главна пречка.

Слична е ситуацијата и во Хрватска, која се приклучи на Шенген зоната во јануари 2023 година. Членството во Шенген зоната ужива речиси едногласна поддршка кај хрватските граѓани. Укинувањето на внатрешните гранични контроли е многу важно за земјата како туристичка дестинација, со оглед на тоа што многу туристи доаѓаат во Хрватска со автомобил. Откако се приклучија на „Шенген“, километарските редици на граничните премини со Словенија и Хрватска исчезнаа во летните месеци, особено за време на викендите.

Се поткопува ли Шенген зоната?
Иако многуте придобивки од Шенген зоната се несомнени, постојат и предизвици, особено во последната деценија. Неколку земји повторно воведоа контроли на внатрешните граници, обично во обид да ја ограничат миграцијата и тероризмот.

Иако привремените контроли се вратија на некои шенгенски граници, ова не значи рутинско запирање на сите возила, па затоа многу патници не доживуваат никакви застои. За време на пандемијата на ковид-19, многу земји исто така привремено ги затворија своите граници.

Како одговор на терористичките напади во ноември 2015 година, Франција повторно воведе контроли на копнените, морските и воздушните граници со другите земји во Шенген зоната. Оттогаш ја обновува шемата на секои шест месеци, неодамна за периодот до 31 октомври 2025 година.

Во 2015 година, Австрија воведе привремени гранични контроли со Словенија и Унгарија како одговор на миграцијата од големи размери, но тие беа продолжени неколку пати, предизвикувајќи економски предизвици и тешкотии за прекуграничните патници и бизниси.

Словенија воведува контроли врз Хрватска
Во октомври 2023 година, Словенија воведе контроли на границите со Хрватска, која се приклучи на Шенген зоната помалку од една година претходно, и со Унгарија. Одлуката дојде откако Италија, исто така, повторно воведе гранични контроли со Словенија поради влошувањето на ситуацијата на Блискиот Исток, зголемените текови на мигранти на балканската рута и безбедносни причини. Овие гранични контроли меѓу Словенија, Хрватска, Унгарија и Италија остануваат на сила.

Во Хрватска постоеја стравувања некое време дека работите ќе се вратат на старо кога Словенија одлучи да воведе случајни проверки кратко откако Хрватска влезе во Шенген зоната. Сепак, ова се покажа како неосновано бидејќи не се вршат систематски проверки на секој патник и возило, а сообраќајот продолжува да тече повеќе или помалку непречено.

ЕУ вели дека привремените гранични контроли се дозволени „во случај на сериозна закана за јавните политики или внатрешната безбедност“, но само како последно средство, во исклучителни ситуации.

Земјите-членки можат да воведат гранични контроли ако имаат валидно оправдување и тие можат да се продолжуваат на секои шест месеци, обично до две години. Потоа оправдувањето мора да се промени за да останат на сила контролите.

Во моментов, Словенија, Австрија, Холандија, Данска, Франција, Норвешка, Шведска, Германија, Бугарија и Италија привремено ги вратија граничните контроли до одреден степен.

„Шенген зоната мора да преживее“
Новата германска влада ги зголеми граничните патроли откако ја презеде функцијата минатиот месец, и покрај фрустрацијата од некои соседни земји.

„Мора да избегнеме повторно кревање граници во умовите на луѓето. Шенген зоната мора да преживее“, рече министерот за внатрешни работи на Луксембург, Леон Глоден, на состанокот со својот германски колега кон крајот на мај.

Градоначалничката на Стразбур и нејзината колешка од Кел, преку Рајна во Германија, се пожалија на зголемените гранични контроли меѓу двата града во протестно писмо до германскиот канцелар Фридрих Мерц. Градоначалниците предупредија дека ова го отежнува секојдневниот живот и го намалува бројот на граѓани на Стразбур кои доаѓаат да купуваат во Кел.

Во последните десет години, Германија постепено воведе привремени контроли на копнените граници со цел да ја намали нерегуларната миграција. Но, новата влада, која ја презеде функцијата на 6 мај, оттогаш ги засили контролите и им дозволи на граничните полицајци да ги враќаат мигрантите кои бараат азил.

Полскиот премиер Доналд Туск, исто така, ја критикуваше одлуката, особено затоа што илјадници мигранти беа вратени преку границата од Германија. Во среда, тој се закани дека ќе воведе привремени гранични контроли со Германија, велејќи дека тие „многу веројатно“ ќе бидат воведени ова лето ако продолжи притисокот врз тие гранични региони.