Рускиот свет

Where black is the color, where none is the number (Bob Dylan, „A hard rain’s a-gonna fall“)

Го прочитав, да речеме, есејот на Путин за Русија и Украина. Колку што можам да разберам, ги содржи сите политички ставови на авторот. Не е лесно да се заклучи ништо друго освен дека Путин својата политичка цел ја гледа во обновата на рускиот свет, не толку во културата, колку во територијата. Односот меѓу културата и територијата е интересен сам по себе, но повеќе за тоа подоцна. Прво, за прашањето што Путин го изведува од својот есеј за руската историја и непријателското опкружување. Тој го поставува тоа навидум реторички на неодамнешната прес-конференција:

„Што би направила Америка ако руските ракети се на границата со Канада или Мексико? А Американците би можеле да бидат распоредени во Украина. Значи, што треба да направи Русија?“

Како што обично се случува, ова не е реторичко прашање бидејќи е само замена за вистинското прашање: Што би направиле Канада и Мексико доколку Америка посегне по нивната територија? Да се обратите до Советот за безбедност нема смисол, па каде би барале помош и сојузници? Или едноставно би ја предале бараната земја?

Прашањето, прашањето на Путин, е: Што треба да направи Украина? Зашто, целиот есеј докажува дека нејзината територија ѝ припаѓа на Русија. Ако не целата, вели една сугестиите во есејот, тогаш поголемо парче. Она што некој го донел во Советскиот Сојуз, тоа може да го изнесе, а не она што го добил во тој Сојуз, дури и да е подарок на Ленин (Путин не го критикува Сталин). Иако има и други предлози во есејот, сè води кон обновување на териториите на рускиот свет.

Значи, што треба да направи Украина? Путин, колку што можам да видам, нуди три можни избори. Едниот е да ѝ се врати на Русија. Всушност, тоа е избор што им се нуди на сите кои се дел од историскиот руски свет. Политички тој свет би можел да се организира како федерација или како политичка унија, па и како унија на суверени држави. Доколку безбедноста ѝ беше доверена на Русија и ако би постоела значителна економска меѓузависност. За второто, да се потсетиме дека актуелната криза во односите со Украина започна поради намерата на Украина да склучи трговски договор со Европската унија, на што Путин се спротивстави.

Вториот исход би бил Украина да се ограничи на територија што би можела историски да се реконструира како нејзина. Не е сосема јасно каде би биле границите, но сигурно ниту Киев ниту брегот на Црното Море не би биле во таква Украина. Од историскиот преглед на Путин воопшто не е јасно дека постои украински свет, а следствено и никаква украинска територија. Значи, ова е всушност неостварлив избор.

Конечно, третиот исход, повеќе од избор, е да се охрабрат луѓето да се угледаат на Крим и уште повеќе на Донбас, и Украина и Русија да се обединат во Русија. Ова е, колку што можам да видам, исходот, да го наречеме генерализиран Донбас, на кој Путин се надеваше по анексијата на Крим и преземањето на контролата врз Донбас, но тоа не се оствари. И постојат стравувања дека нема ако Украина се потпре на западните сојузници. Поради што е и оваа итност да се реши неизвесноста. Затоа што Путин сигурно не би сакал да биде запишан во историјата како руски лидер во чие време Украина беше изгубена за рускиот свет.

Интересно е, иако повеќе од дијалектички причини, дека Путин се надева, додуша потпомогнато, на самоопределување на Украинците, а всушност на Русите, иако неговата критика на Ленин и советскиот устав се заснова на тврдењето дека прифаќањето на правото на самоопределување до отцепување доведе до распад на Советскиот Сојуз и на самиот руски свет. Очигледно, правото на присоединување е нешто друго од правото на независност, иако едното не може без другото. Повторно, ако историјата е патоказ, ако се воспостават соодветни меѓународни околности, украинскиот народ би застанал на страната или би се вратил во рускиот свет и конечно во руската држава. Бидејќи, без оглед на повикување на народот, целиот есеј на Путин е всушност за тоа како за Украина отсекогаш одлучувале надворешните сили, вклучително и Русија.

Значи, целта на надворешната политика на Путин е да се создадат меѓународни околности Украина да се врати во Русија или да се присоедини со неа. Тоа значи дека Украина не смее да биде економски поврзана со Европската унија и воено со САД и да зависи од нив. Доколку тоа се обезбеди, се верува дека украинскиот народ со руска помош би се ослободил од сегашните власти и би избрал сојуз со Русија, како во Донбас. И тој, всушност, би се вратил во рускиот свет.

Работата со зависноста е малку посложена отколку што понекогаш изгледа на прв поглед. Земете го гасоводот „Северен тек“. Германија и Русија се во односи на меѓусебна зависност како купувач и снабдувач на гас, а со новиот гасовод меѓузависноста се зголемува. Не е лесно да се каже дали зависноста на германските потрошувачи ќе се зголеми повеќе од зависноста на рускиот буџет.

Во секој случај, финансиската зависност на Русија од Германија ќе се зголеми кога ќе потече гасот. Додека Украина помалку ќе зависи од Русија кога нејзиниот гасовод ќе пресуши и повеќе ќе зависи од другите добавувачи, вклучително и Германија. Путин често нагласува дека западните санкции всушност ѝ помогнаа на Русија да развие сопствено производство, што беше тешко да се постигне, но тој смета дека ќе има поинаков исход во Украина, каде што нема да има друг избор освен да се најде замена за рускиот гас.

Истото може да се каже и за други видови притисок, вклучително и воен притисок. Споредбата, која е поучна, иако не е директно применлива, е со Хрватска и нејзините замрзнати конфликти. И иако е малку веројатно дека украинската армија ќе го следи хрватскиот пат и ќе се обиде насила да ги врати Донбас и Крим, секако не треба да се очекува земјата да отстапи од кој било дел од својата територија доколку не биде поразена во војна. И тоа ги става руските власти пред изборот дали и во кое време да ја покренат војската со цел да ја окупираат Украина. Што всушност ја зголемува политичката зависност на руската влада и самиот Путин од Украина, односно од решението на украинското прашање. И се чини дека се цени дека времето полека истекува.

Дали е ова вистинско време да се закануваш со конфликти кои би можеле да доведат до многу жртви? Ова го покренува прашањето за вредноста на човечкиот живот. Во пандемија, можеби е полесно да се процени таа вредност.

Од почетокот на епидемијата до крајот на ноември, бројот на смртни случаи во Русија се зголеми, во споредба со просекот од 2015-2019 година, за повеќе од еден милион (1.020.350 според официјалната статистика на која се потпира „Економист“). Во Украина, 137.990 до крајот на октомври (истот извор). За споредба, бројот на починати во Србија до крајот на ноември се зголемил за 48.710 (истот извор, врз основа на официјалната статистика). Во однос на населението, во Русија за време на епидемијата има најмалку двојно повеќе смртни случаи отколку во Украина, а во Србија се умира исто колку и во Русија. Ако исто чини да се зачува живот во услови на епидемија во Русија, како и во Украина, тоа би значело дека украинскиот живот е двојно повреден од рускиот (и српскиот).

Бидејќи често се вели дека западните општества се хедонистички, а православните општества како Русија или Србија не се, има смисла да се истакне дека, на пример, во Франција бројот на смртни случаи во епидемијата се зголеми за 91.150 до почетокот на декември и е помалку од бројот на смртни случаи припишани на вирусна инфекција. Што кажува две работи: да не се крие бројот на смртни случаи од вирусот и дека е значително помал отколку во Русија или Србија. Во овие две земји, има приближно четири пати повеќе луѓе кои починале во епидемијата (со што се надминува очекуваниот број на смртни случаи доколку немало епидемија) отколку што се припишува на самата вирусна инфекција; додека бројот на смртни случаи во епидемијата, ако се земе предвид населението, е приближно пет пати поголем во, на пример, Русија или Србија отколку во Франција. Дури и во наводно повеќе од хедонистичка Америка, бројот на смртни случаи е зголемен приближно како во Русија, но разликата во населението е околу 2,5 пати.

Па, или овие две православни земји се непоправливо и недостижно хедонистички, двојно повеќе од Украина, или хедонизмот всушност позитивно влијае на должината на животот и неговиот квалитет.

Може, се разбира, да се мисли дека подготвеноста да се војува е добра, дека животот не вреди многу. Беше интересно да се прочитаат српските одушевени коментари за враќањето на Талибанците. Во некои речиси да се поздравуваше смртта на оние кои бегаа да си ги спасат животите, меѓу кои имаше и многу деца, но кои беа наречени предавници (самоодрекувачи или шовинисти). И тоа во земја на бегалци.

Значи, ако верувате дека оние кои повеќе го ценат животот ќе бидат подготвени да се предадат и дека нивните пријатели нема да бидат подготвени да се откажат од рускиот гас за да им помогнат, тогаш власта која гледа како пандемијата одзема милион животи (досега) сигурно може да верува дека токму сега е време за големи историски победи, за постигнување голема цел, без разлика колку животи притоа ќе се изгубат или ќе се одземат. Ќе видиме дали е така.

Која е таа голема цел? Интересно е што одржувањето на културата, одржувањето на својот културен свет е поврзано со владеењето на територијата. Која е антропологијата на таквите верувања?

Едната е безвременска или неисториска. Физичката култура е важна, антрополошки гледано, особено во заедниците кои не мигрираат, бидејќи околу неа се организира морален и социјален живот. Ако предмет на интерес се постојаните карактеристики на општествениот живот, тогаш е многу корисно да се претпостави дека заедницата живее на иста територија и не трпи никакви културни промени или влијанија. Се разбира, ако овој пристап се применува на историските општества, а особено на нациите или државите, тогаш може да се дојде до сознание дека, да речеме, како што пишуваше Достоевски (не сум сигурен дека верувал), нема руски свет сѐ додека не се поврати власта над Константинопол. Или, во српската верзија, дека не може да има српски идентитет ако српската држава не владее со Косово.

Вториот е разбирањето на проникнувањето на културите и нивната дифузија. Во руската мисла, се разбира, проникнувањето на руската и европската култура е веројатно најважната тема. Тоа не се гледа во есејот на Путин. Иако, се разбира, не може да не се забележи дека рускиот свет низ историјата се ширеше и се намалуваше, Европа и Западот за Путин се само закан, додека во Русија преовладуваше верувањето дека модернизацијата на рускиот свет доаѓа од таму. Во секој случај, ставот на Путин за односот меѓу руската култура и територијалната власт повеќе потсетува на покојниот Сталин отколку на попросветената руска мисла и политика. Истото може да се каже и за Србија, но тоа е друга тема.

Есејот на Путин е интересен бидејќи ги содржи неговите политички убедувања. Без разлика на тоа, и не неочекувано, се работи за рационализација, оправдување на политичките цели и како што забележал Макијавели или јас така го сфаќам – никогаш не недостига оправдување.

(Владимир Глигоров е економист. Текстот е објавен во „Пешчаник“)