Отворениот Балкан

Еден познат писател, гледајќи холандско сирење во продавниците, извика: „Зарем не знаеме како да правиме сирење?“ Ова не е бесмислена тема. Мислам, тоа за правење сирење. Во Македонија кога велите сирење, мислите само на еден вид. Значи, постои друга страна на меѓународната трговија – повеќе видови сирење.

Дали слободната трговија е секогаш најдобрата политика? Всушност, ако целта е градење држава, тогаш не мора да биде. Царинењето го чини најмногу домашниот потрошувач, па дури и претприемачот, но тоа не остава сомнеж кој е власт. Значи, ако сакате попусти, придобивки, субвенции и какви било други поволности, знаете со кого треба да контактирате. Едноставно се окупираат граничните премини и се формираат сопствени цариници, како што беше, и нема сомнение кој ја одредува трговската политика. Потоа може да се разговара за прекугранични трговски договори.

На крајот на краиштата, одвојувањето на Британија од Европската унија имаше за цел да се знае кој управува со трговијата, и сега може да се види дека тоа е на штета и на извозот и на увозот. Впрочем, како што беше случајот со распадот на Југославија. Ако ги погледнете трговските текови во 1990-тите, трговијата помеѓу поранешните членки на истата земја и истиот пазарен простор – речиси и да немаше. Оставајќи настрана сѐ што главно беше криумчарење од еден или друг вид, особено стока од трети земји, трговијата со стоки и услуги беше речиси целосно мртва.

Потоа, кога заврши војната, Европската унија изврши притисок прво да се договорат билатерални спогодби за слободна трговија меѓу сите земји од таканаречениот Западен Балкан, а потоа и за регионален договор, кој всушност беше продолжување на Централноевропскиот договор за слободна трговија (ЦЕФТА поради хрватската аверзија кон каква било асоцијација со Балканот, иако ЦЕФТА штотуку ги загуби сите членки, освен Хрватска, бидејќи тие се приклучија кон Европската унија).

ЕУ може да побара ослободување на трговијата во регионот на Западен Балкан бидејќи еднострано ги отстрани сите царински бариери за увоз од тој регион. Ова беше стимул за малите балкански економии. Тие подоцна склучија договори со ЕУ наречен Договор за стабилизација и асоцијација.

Овде е место да се забележат две работи што се важни во трговската политика. Првото е дека големите и малите земји не се во иста позиција. ЕУ е таа што одлучувачки влијаеше врз содржината на овие договори. Во овој случај, тоа не беше на штета на малите балкански земји, бидејќи целта всушност не беше трговија, туку стабилизација, како што вели насловот. Но, во принцип, големите земји можат да добијат предности во трговските договори со помалите земји, особено во областите што се од регулаторна природа.

Од гледна точка на малите земји, ова може да биде прифатливо, бидејќи нивната понуда на голем и отворен пазар всушност нема ограничувања од типот што ги забележа Адам Смит. А тоа е дека растот зависи од големината на пазарот. Ако земјата е мала, а сите земји од Западен Балкан заедно претставуваат мала економија, тогаш слободниот пристап до голем пазар каков што е европскиот ќе значи дека тие можат да постигнат раст за кој се оспособени. Слободната трговија не поставува дополнителни ограничувања.

Ова не е исто кога станува збор за слободна трговија меѓу малите земји. Бидејќи во нивниот случај побарувачката е ограничување. Ова се виде во времето по финансиската криза, кога трговијата со ЕУ се зголеми, но оние во регионот не се или не се значајни. Значи извозот во ЕУ не зависи премногу од економските трендови во него, но трговијата во рамките на групата ЦЕФТА зависи. А истото важи и за „Отворениот Балкан“.

Од тоа може да се разбере зошто нема посебен интерес кај некои земји од Западен Балкан да се приклучат. Дополнителната придобивка е мала, додека вистинскиот интерес е пристапување во Европската унија.

Дополнителна причина е онаа што ја наведов на почетокот на овој напис – градење држава. Земјите кои се грижат за стабилноста и ја зачувуваат ефективноста на државната контрола, не мора да имаат интерес да се откажат од своето присуство на границата, што им станува јасно на граѓаните и претприемачите која е владата. Откако тоа е јасно, дури и ако регистарските таблички на автомобилите се сменат, може да се разговара за слободна трговија.

Од гледна точка на ЕУ, преостанатиот неинтегриран Балкан не е привлечен за инвестиции, бидејќи тие се мали земји и економии. Значи, нема простор за инвестиции на поголемите компании. Сите заедно би биле како Романија, а има смисла да се инвестира таму. „Отворениот Балкан“, сепак, не го решава тој проблем.

(Владимир Глигоров е економист. Текстот е објавен во „Нови магазин“)