Како историјата на САД може да ја спаси Македонија и да го победи путинизмот на Балканот
За да се избегне катастрофа, Соединетите Држави мора да го обезбедат она што ЕУ не може: темелното уверување дека јадрото на македонскиот идентитет нема да биде нагризано од дополнителните бугарски барања
Со оглед на спектакуларното убиство на Евгениј Пригожин и помалку од спектакуларната украинска контраофанзива, изгледа многу потешко да се победи рускиот претседател Владимир Путин. За среќа, САД имаат ретка можност да го поразат путинизмот на Балканот. За да ја постигне оваа победа, администрацијата на Бајден мора да ги остави бромидите за европската иднина на регионот; наместо тоа, Вашингтон треба да собере ретко користен арсенал – историски средства на САД – да се обезбеди минатото. Само Соединетите Американски Држави имаат способност да ги поставатт своите архиви и експертиза како бедем против бугарската идентитетска агресија – истото наметнување на „историската вистина“ што ја поттикнува руската војна против Украина.
Наместо да ја засили својата историска одговорност, Вашингтон повторно е задоволен што го прави минимумот на Балканот, вооружувајќи ги пратениците само со охрабрувања и закана од заднински расправии. Предизвикот е да се убеди македонскиот парламент – уште еднаш – да го измени Уставот на земјата во однос на барањата за идентитет, овој пат да ги признае етничките Бугари како нација според македонскиот Устав. Без усвојување на амандманите – формален услов со посредство на француското претседателство со ЕУ минатата година – Северна Македонија нема да може да тргне на својот долго одложуван пат кон членство во ЕУ.
Изненадувачки, бугарските амандмани се соочуваат со многу пошироко и поинтензивно противење меѓу етничките Македонци отколку мерките кои го одземаат здивот во 2019 година со кои го сменија името на земјата. Граѓаните можеа да ги проголтаат грчките барања за името бидејќи тешко добиениот договор од Преспа ветуваше конечност. Атина се придржува на зделката, укинувајќи го своето вето за македонското членство во НАТО и оттогаш активно го поддржува членството на Скопје во ЕУ.
Такво уверување не постои со Бугарија. Наместо праведен компромис меѓу две страни како Преспа, таканаречениот француски предлог беше изработен од Париз за да ја смири Софија. Усвојувањето на уставните амандмани во никој случај не ја ускратува можноста Бугарија да ја блокира Северна Македонија за време на долгиот, напорен процес на пристапување во ЕУ. Напротив, Предлогот го вклучува Договорот за пријателство од 2017 година меѓу Софија и Скопје, „ефикасно насочувајќи го Брисел во следењето на усогласеноста на тој билатерален договор“.
Погрешно именуваниот Договор за пријателство – и неговата Заедничка историска комисија – беа основните средства за Софија да бара македонско прифаќање на бугарската „историска вистина“, како што ја нарече поранешната министерка за надворешни работи Екатерина Захариева. Билатералниот протокол, потпишан од страните во јули 2021 година по францускиот предлог, воведува дополнителни притисоци врз Заедничката историска комисија, вклучително и временски рокови на кои Бугарија може да се повика во рамките на самата преговарачка рамка на ЕУ.
Со други зборови, францускиот предлог истовремено внесе билатерален спор во преговарачкиот процес на ЕУ – преседан што може да ги спречи Украина, Молдавија или кој било друг аспирант – и ја внесе ЕУ во двостраниот билатерален спор меѓу Бугарија и Северна Македонија. Актуелната министерка за надворешни работи на Бугарија, Марија Габриел, можеби зборувала вистинито кога наводно му кажала на американски функционер дека „Бугарија нема да поставува други услови… доколку Северна Македонија го направи она што е наведено во сегашниот договор“. Условите во сегашниот договор се повеќе од доволни за Софија да го наметне својот поглед на заедничката историја.
Резигниран на тој факт, министерот за надворешни работи на Северна Македонија, Бујар Османи – водечки заговорник на францускиот предлог и клучен преговарач – за првпат призна „дека Бугарија постојано ќе формулира нови барања“.
Поентата е дека, за разлика од Грција, Бугарија ја задржува својата формална, непријателска позиција за македонскиот идентитет, историја и јазик. Бугарскиот парламент и МНР тоа јасно го кажаа со експлицитна резерва за македонскиот јазик во прилог на прифаќањето на францускиот предлог. Тоа значи дека отстапките, како што е дозволувањето на ЕУ да потпише договор со Скопје со споменување на македонскиот јазик (кога ЕУ веќе го употреби терминот по Договорот од Преспа) не водат кон „добрососедски односи“. За бугарскиот парламент и влада, дури и добрососедството е стап што треба да се примени против Скопје, „во секоја фаза од пристапниот процес“.
Непроменливиот бугарски став го искажа и прорускиот претседател Румен Радев, „Бугарија нема да дозволи легитимирање на македонизмот“. Овој пежоративен термин ги потиснува дијалогот и дебатата – белегот на добрососедските односи – со демонизирање на чинот на презентирање различни гледишта за историјата и националното потекло.
Со слабата рака од своите партнери во ЕУ и очајни да ја одржат европската перспектива на Северна Македонија жива, Соединетите Држави прибегнаа кон спин. „По [усвојувањето на амандманите], она што ќе го дефинира вашиот пристапен процес не се билатералните прашања, туку затворањето на поглавјата на [реформите на ЕУ] и конвергенцијата на вашата економија со најголемата економија во светот“, прогласи специјалниот пратеник на САД за Балканот, Габриел Ескобар, при посетата на Скопје во август.
Ескобар греши по суштината, но во право е да биде загрижен. Амандманите повторно го разоткрија меѓуетничкиот јаз во Северна Македонија што за малку ќе ја доведеше земјата во војна пред дваесет и две години. Огромни 70 до 80 проценти од етничките Македонци решително ја отфрлаат новата рамка за преговори со ЕУ, додека приближно истиот процент од етнички Албанци ја изјавуваат својата непоколеблива поддршка за неа. Опортунистички, некои албански партии повикуваат на зајакнати права кои го надминуваат опсегот на Охридскиот договор од 2001 година, најздравиот и најефикасен мировен договор од кој било во регионот.
Ако македонскиот парламент не ги внесе Бугарите во Уставот, според условите на ЕУ, Брисел може да ја раздвои Албанија – која беше спречена да отвори свои преговори со ЕУ за прашање за кое Тирана немаше никаква улога во создавањето. Раздвоени или не, незадоволството ќе се изгради кај етничките Албанци на кои повторно ќе им биде ускратен патот кон ЕУ, овојпат поради македонското одбивање да направи навидум скромна отстапка. Косовскиот популистички премиер Албин Курти веќе ги влоши односите со неговата „непријателска“ посета во август на Скопје и Тетово, каде што им се поклони на големоалбанските националисти.
РАЗОЧАРУВАЊЕТО ВО НАЈДЕПРЕСИВНАТА ЗЕМЈА ВО ЕВРОПА
Српскиот претседател Александар Вучиќ, водечкиот поборник на Русија и Кина во регионот, го искористи првичното француско вето на Северна Македонија во 2019 година за да го рационализира дволичниот став на Белград кон Западот. На големиот регионален собир минатиот месец, српската премиерка Ана Брнабиќ потсети: „Северна Македонија, дури и по промената на името не доби датум за почеток на преговорите… придонесувајќи за евроскептицизам“.
Меѓу етничките Македонци, расте поддршката за штетната антизападна партија Левица, додека разочарувањето се зголемува во „најдепресивната земја во Европа“. Низ целиот спектар, граѓаните се опоравуваат од серија наводи за малверзации од висок профил. Coup de grace се случи во септември кога pарламентот селективно ги намали казните според кривичниот законик, ефективно „декриминализирајќи го целиот пакет високи злосторства извршени од јавни функционери во последните две децении“, предизвикувајќи „непоправливи последици во… борбата против организираниот криминал, корупцијата и… хроничнaта неказнивост на високи функционери“.
Наводно дизајниран како пакет договор за амнестија на прогонетиот поранешен премиер Никола Груевски – за да ја намами неговата опозициска партија да ги поддржи амандманите – трикот ги дискредитира нив и пошироката кандидатура за пристап во ЕУ. Европската комисија и другите чувари брзо ја отфрлија злоупотребата на процедурата за европско знаменце што партиските сплеткари ја користеа за да го протуркаат сомнителното законодавство низ парламентот. Амнестијата за Груевски би била спротивно на еден од „главните приоритети на Амбасадата на САД и клучниот приоритет на Белата куќа за Западен Балкан“, со оглед на тоа што Стејт департментот минатата година го санкционираше автократот за вмешаност во значителна корупција.
Неволјите на Северна Македонија – која ЕУ ја остави како сираче додека проруските актери освојуваат простор – добро ќе ѝ послужат на Москва во Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ), каде што Скопје може да служи невидена последователна година во многу видлива улога на претседавач. Северна Македонија веќе е цел на „намерен, одржлив и циничен хибриден напад“, според НАТО. Минатиот месец Скопје протера уште тројца руски дипломати, што е трет чекор откако Москва ја започна својата инвазија на Украина.
Пропаѓањето на францускиот предлог, парадоксално, ќе им послужи на Париз и на другите противници во ЕУ на проширувањето, ослободувајќи ги од потребата всушност да продолжат напред кон сериозни реформи во ЕУ. Скептиците за проширувањето може да го посочат отфрлањето на напорите на ЕУ за решавање на билатералните прашања како доказ дека „Македонците не сакаат да ги направат жртвите потребни за влез во ЕУ“. Ова ќе има депресивен ефект наоколу во регионот, вклучително и во Црна Гора, која се бори да формира влада која конечно ќе се фокусира на реформите на ЕУ како национален приоритет.
Накратко, Вашингтон гледа во претстојната пропаст на единствената најуспешна западна интервенција – и контрапункт на рускиот поредок – во цела Источна Европа. Неусвојувањето на амандманите ќе предизвика нестабилност на историски најспорната територија на Балканот. Штетата ќе се прошири и на пошироката, нестабилна западна стратегија за регионот, исто како што брзо се приближува одвлекувањето на вниманието од изборите во Европа и во САД.
Неволјите на Северна Македонија – која ЕУ ја остави како сираче додека проруските актери освојуваат простор – добро ќе ѝ послужат на Москва во ОБСЕ
За да се избегне катастрофа, Соединетите Држави мора да го обезбедат она што ЕУ не може: темелното уверување дека јадрото на македонскиот идентитет нема да биде нагризано од дополнителните бугарски барања. Постои начин да се постигне ова без да се меша во бугарските внатрешни работи, да се бара Бугарија да прифати поинаква „историска вистина“ или да создаде опасен преседан. Всушност, Стејт департментот веќе ја распоредува историјата за да ги унапреди интересите на САД. Амбасадата на САД во Белград гордо прикажува историски докази за пријателските српско-американски односи, вклучувајќи го и писмото од претседателот Вудро Вилсон до српскиот премиер Никола Пашиќ во 1918 година, отприлика во времето кога српското знаме се вееше над Белата куќа.
Вашингтон може да му пристапи на Скопје на сличен, целосно билатерален начин со трилатерално влијание. Клучот е да ѝ се претстави на Бугарија моќна спротивност на нејзиниот наратив, кој самата Софија ќе го придвижи ако продолжи со идентитетска агресија против својот помал сосед и сојузник во НАТО.
Да се натера администрацијата на Бајден да разбере што мора да направи кога Вашингтон е обземен од војната во Украина – во која црноморската држава Бугарија игра значајна улога – е вистинската пречка. Всушност, не постои дилема. Постои јасна врска помеѓу барањата за бугарскиот идентитет кон нејзиниот сосед, Северна Македонија, и казната што ја нанесоа силите на Путин на Украина.
Врската е во кревкоста на екстремниот бугарски и руски национализам. Во секој случај, националниот идентитет е вкоренет во наводното античко потекло, доделено на „изгубена сопственост“ – Македонија и Украина, соодветно. Во секој случај, националистичката мисија е повторно воспоставување на доминација, особено врз историјата и јазикот, на територија што неправедно беше отстранета од нејзиниот вистински господар во Софија и Москва. Во секој случај, самото постоење на независен, „вештачки“ македонски или украински идентитет се сфаќа – висцерално и интелектуално – како целосна негација на автентичниот бугарски или руски идентитет. Накратко, постигнувањето формализирано поднесување на идентитетот – компромис на порокот или почитување на разликите – е средство за поткопување на македонската и украинската државност.
Превидени од САД и ЕУ, паралелите меѓу вооружениот руски и бугарскиот национализам се впечатливи. Есејот на Путин од јули 2021 година, „За историското единство на Русите и Украинците“, „јазикот на земјата го прикажува како дел од рускиот јазик, слично како што официјална Софија тврди дека македонскиот е бугарски дијалект“, пишува македонскиот научник и член на Заедничката историска комисија Огнен Вангелов. Како што Путин тврди дека Украинците се составен дел од рускиот народ, вештачки одвоени од комунистите, „така Бугарија ги прикажува Македонците како дел од бугарскиот народ, исто така вештачки одвоени од комунистите“.
Патерналистичката, самочеститачка руска и бугарска реторика имаат неверојатна сличност.
Москва: „Руската Федерација ги препозна новите геополитички реалности и не само што ја препозна, туку, навистина, направи многу за Украина да се етаблира како независна земја“.
Софија: „Бугарија ја призна политичката реалност и прва во светот ја призна независноста на тогашната Република Македонија…. пружајќи критичка поддршка… во текот на тешките први години од нејзиното постоење“.
Додека научниците како Тимоти Снајдер ја набљудуваа „вербата на Путин во непроменлива историска суштина“, вистинската закана за европскиот поредок лежи во неговата апсолутистичка проекција. Како што напиша Путин во својот есеј, „немаше историска основа [за посебна украинска нација] – ниту можеше да има“. Оваа претпазливост на какво било различно толкување на повеќеслојната, вековна историја е она што го прави невозможен соживот со Украина – или со Северна Македонија. Во својот официјален Меморандум за објаснување испратен до колегите од ЕУ, Бугарија ги презира „алтернативните поими за „споделена“ или „испреплетена“ историја.
ЕФЕКТОТ НА ГАРАНЦИЈА-ОДВРАЌАЊЕ
Условот за апсолутна ексклузивност во историјата е местото каде што се наоѓа можноста на Вашингтон. Бугарската крстоносна војна против „македонизмот“ зависи од 1944 година, кога Антифашистичкото Собрание за национално ослободување на Македонија (АСНОМ), ја прогласи Народна Република Македонија за рамноправна федерална република во рамките на новата Југославија, со што се даде признавање на македонскиот народ и јазикот. Според Софија, 1944 година е почеток на „етнички инженерски проект за градење ‘македонски идентитет’ и ‘македонска нација’“.
Во својот официјален Меморандум за објаснување испратен до колегите од ЕУ, Бугарија ги презира „алтернативните поими за „споделена“ или „испреплетена“ историја
Ова значи дека целиот случај на Бугарија за „Титово… измислување на нов историски наратив“ се распаѓа со докази за македонскиот идентитет пред 1944 година. Софија истото го призна во Објаснувачкиот меморандум со своето категорично тврдење дека „сите дипломатски и историски извештаи… потврдија“. дека „по Првата светска војна, огромното мнозинство… на географска… Македонија јасно се самоидентификуваше како бугарска“.
Официјалните трудови поврзани со надворешните односи на Соединетите Држави, објавени од Канцеларијата на историчарот на Стејт департментот, лесно го оспоруваат ова тврдење. Еден пример меѓу мноштвото примарни извори се појавува во дословните белешки од состанокот во септември 1919 година помеѓу пратеникот на претседателот Вилсон на Париската мировна конференција, Френк Лајон Полк и францускиот премиер Жорж Клемансо. Американските и француските официјални лица целосно се согласуваат за потребата од заштита на „македонското и албанското малцинство“. Транскриптот содржи и референци за „Македонците“ и „македонското население“, со јасна диснкција за „Бугари“, „бугарски државјани“ и „бугарски интриги“.
Овој единствен пример не го докажува дефинитивно постоењето на независен македонски идентитет од 1919 година – ниту пак има потреба. Имајќи го предвид бугарскиот ексклузивизам, потребни се само докази од официјални американски материјали – дискутирани и дебатирани од експерти со добра волја – за македонската национална свест пред Титова Југославија. Дури и потенцијалното прикажување на уверлив, официјално претставен наратив различен од оној што Бугарија сака да го наметне е доволно за да се увери Скопје да го промени својот Устав и да ја одврати Софија од ескалацијата на барањата. За прв пат, Бугарија ќе мора да ги одмери трошоците за пристапување кон сложените историски прашања со налог, наместо со отворена дебата.
За среќа, постои политички и административно здрав пат кон гаранција-одвраќање. Во рамките на нивниот стратешки дијалог, Соединетите Американски Држави и Северна Македонија веќе се договорија „да ја зајакнат промоцијата на образованието и историски точното сеќавање“. Вашингтон и Скопје можат да го надоградат ова преку внимателно подготвена изјава, повторувајќи го клучниот цитат на Бугарија од Договорот за пријателство:
„Со цел за продлабочување на меѓусебната доверба, Соединетите Американски Држави и Северна Македонија се согласија да формираат Заедничка комисија за историски и образовни прашања за да придонесат за објективно, засновано на автентични и докажани историски извори, научно толкување на историските настани што се однесуваат на основите на македонско-американското пријателство. Комисијата ќе се состане, а нејзините извештаи ќе бидат јавно објавени, по сопствена дискреција на Соединетите Држави“.
За да го надоградат меѓусебниот стратешки дијалог САД и Македонија треба да формираат Заедничка комисија за историски и образовни прашања, според образецот од договорот со Бугарија. Тоа ќе биде јасна порака за Софија
Со директно повикување на Договорот за пријателство и со задржување на еднострана контрола врз свикувањето на македонско-американската мешовита комисија, Вашингтон ќе испрати јасна порака до двете страни. Целта не е да се докаже дека Бугарија греши. Тоа е да се вратат Бугарија и Северна Македонија на патот на фер, професионално и објективно истражување опишано во Договорот за пријателство и во согласност со вредностите на ЕУ.
Ефектот на гаранција-одвраќање ќе се надополни додека Стејт департментот ги собира комбинираните историски средства на владата на САД, под координација на Канцеларијата на историчарот, потпомогната од Советодавниот комитет за историска дипломатска документација. Стејт департментот може да ги покани Архиварот и библиотекарката на Конгресот да учествуваат во потфатот, носејќи низа изворни материјали вклучувајќи ги и трудовите на претседателот Вилсон. Додека Департментот одлучи дали и кога ќе се состане Мешовитата комисија, македонските и американските историчари ќе имаат одврзани раце да ја постават агендата и методологијата за нивната работа.
На крајот на краиштата, американско-македонската историска комисија никогаш не треба да се состане, сè додека Бугарија и Северна Македонија продолжуваат во оригиналниот дух на нивниот Договор за пријателство. Бугарија во моментов не губи ништо; навистина, Софија е непосреден победник штом ќе поминат уставните амандмани. Вашингтон може да ја увери Софија дека лошата волја од македонска страна според францускиот предлог ќе го спречи македонско-американската комисија да се состане.
Иронично, најголемата исплата на американскиот историски потфат ќе биде во самата Бугарија. Колку посилно Вашингтон се залага за принципот дека споровите за историјата и идентитетот мора да се решаваат со взаемно почитување, толку е послаба способноста на претседателот Радев и другите проруски актери да го искористат етнонационализмот по линијата на Путин. Бугарската воинственост постепено ќе биде заменета со реализам, бидејќи Софија се соочува со директни трошоци за нејзината нескротлива идентитетска агресија. Поумерените гласови во Бугарија ќе прогласат победа за македонското прашање и ќе бараат начини да се постигне заедничко разбирање за историските настани со бришење на заканите.
Одамна е минато време администрацијата на Бајден да ги наметнува западните вредности во регион кој одамна требаше целосно да биде вграден во западните институции. Поразот на Путин во Украина можеби е тешка задача; поразувањето на путинизмот на Балканот е целосно изводливо.
(Едвард Џозеф е помошен предавач на Школата за напредни меѓународни студии на Универзитетот Џон Хопкинс (САИС) и виш соработник во Институтот за надворешна политика. Тој служеш десетина години на Балканот, вклучително и со американската армија. Беше претставник на Меѓународната кризна група за Македонија. Текстот е објавен во магазинот на САИС за меѓународни работи.)