Ратификувани повеќето меѓународни инструменти за човекови права, предизвик останува спроведувањето

Иако соработката со Европскиот суд за човекови права (ЕСПЧ) е оценета како добра, државава треба да реши системски прашања поврзани со слободата на здружување, полициското малтретирање и дискриминацијата. Условите во затворите и полициските станици остануваат проблематични, а корупцијата и пренатрупаноста се сериозни проблеми. Недостатокот на напредок во заштитата на личните податоци, правата на сопственост и родовата еднаквост, како и предизвиците во заштитата на правата на децата и лицата со попреченост, укажуваат на потребата од систематски и координирани напори за подобрување на човековите права во земјата.

Ова се дел од препораките на Извештајот на ЕК за напредокот на  Северна Македонија 2024 година во кој стои дека земјава ги ратификува повеќето меѓународни инструменти за човекови права, но се соочува со предизвици во нивното спроведување. Европската комисија (ЕК) препорачува развој на систем за мониторинг и собирање податоци за оценка на спроведувањето на законодавството и стратегиите за човекови права.

Соработката со Европски суд за човекови права Извештајот ја оценува како добра и наведува дека ЕСПЧ утврди прекршувања на Европската конвенција за човекови права во однос на правото на фер судење, слобода и безбедност и заштита на имотот. 

– Македонија треба да реши системски прашања поврзани со слободата на здружување, полициското малтретирање и дискриминацијата и да ги спроведе пресудите на ЕСПЧ, се наведува во Извештајот. 

Тој покажува дека правната рамка за заштита на фундаменталните права е делумно усогласена со правото на ЕУ и европските стандарди. Земјата продолжува да ги исполнува своите општи обврски за фундаменталните права, но законодавството и соодветните стратегии треба да се имплементираат на систематски начин. 

Пренатрупаност и корупција, одбележје на македонските затвори

Извештајот нотира дека Македонија се соочува со сериозни проблеми во однос на условите за притвор во затворите, полициските станици, социјалната заштита и психијатриските установи. Иако некои затворски објекти се реновирани, условите во затворот Идризово и други објекти остануваат проблематични. Потребно е продолжување на дијалогот за спроведување на препораките од Комитетот за спречување на тортура и зајакнување на надзорот на полицијата преку соработка со Канцеларијата на Омбудсманот.

Додека, во однос на извршување на кривични санкции, во Извештајот стои дека затворите се пренатрупани, а корупцијата останува сериозен проблем. 

– Амандманите на Законот за извршување на санкциите од март 2024 година се однесуваат на назначувањата и процедурите за отпуштање на гувернерите на затворите и вклучуваат препораки за одвојување на девојчињата од возрасните во поправните установи. Недостатокот на соодветна здравствена заштита и мерки за лекување на зависноста од дрога во затворите е сериозна загриженост. Системот за пробација се подобрува, но е потребен напредок во изменувањето на правната рамка за алтернативни казни и обезбедување на образовни услуги и програми за ресоцијализација во сите затворски установи, велат од ЕК.

Законодавните промени за здруженија и фондации треба да бидат усогласени со меѓународните стандарди

ЕК вели и дека не е постигнат напредок во заштитата на личните податоци. Усогласувањето со Општата регулатива за заштита на податоците и националното законодавство е во тек. Агенцијата за заштита на личните податоци има ограничена ефикасност поради недостаток на независност, ниски плати и недоволни средства. Координацијата и комуникацијата со другите институции се слаби, а Парламентот не го следи годишниот извештај на Агенцијата. 

Додека, во делот на правото на слобода на собирање и здружување посочуваат дека се потребни дополнителни напори за спроведување на одлуките на ЕСПЧ за регистрација на здруженијата. Законодавните промени треба да бидат во согласност со меѓународните стандарди, а консултациите со Венецијанската комисија се препорачуваат пред усвојувањето на Законот за здруженија и фондации.

Напредокот во правата на сопственост е ограничен поради долгите и скапи процедури. Националната стратегија за правата на сопственост не напреднала, а општинските регистри на имот се застарени и аналогни. Администрациите за реституција се соочуваат со прекумерен број на случаи поради недостаток на персонал и финансиски ограничувања. Над 6.000 случаи за денационализација остануваат отворени, иако процесот беше затворен во 2013 година.

Недостаток на финансиска независност и персонал во борбата против дискриминација, родовата еднаквост нема напредок

Извештајот нотира дека правната и институционалната рамка за недискриминација е делумно усогласена со правото на ЕУ. Оттаму велат дека стратегијата за еднаквост и недискриминација за 2021-2026 година не даде значајни резултати. Парламентот избра нови комесари за борба против дискриминација, но Комисијата за превенција и заштита од дискриминација сè уште има потреба од повеќе ресурси и поддршка. Главните предизвици се недостатокот на финансиска независност и малиот број на административен персонал. 

На правната рамка и меѓуинституционалниот капацитет за борба против говорот на омраза и злосторствата од омраза ѝ треба дополнително подобрување, особено да се вклучат сексуалната ориентација и родовиот идентитет како основа за говор на омраза. 

– Земјата треба да ја следи Општата политичка препорака бр.15 на ЕКРИ за борба против говорот на омраза и целосно да ги разгледа наодите и препораките утврдени во извештајот на ЕКРИ од септември 2023 година, велат од ЕК.

Дополнува дека властите сè уште не собираат податоци за говорот на омраза и злосторствата од омраза на систематски начин. 

Северна Македонија, исто така, нема постигнато напредок во унапредувањето на родовата еднаквост. Во Извештајот стои дека анти-родовото движење се зголемува, што влијае врз законодавниот процес и креирањето на политиките. Спроведувањето на националната стратегија за родова еднаквост (2022-2027) е слабо и треба да се зајакнат меѓуинституционалните механизми за спроведување и следење на политиките за полова еднаквост. Спроведувањето на Истанбулската конвенција е неоптимално поради недоволното финансирање и неефективните меѓуинституционални протоколи. Во 2023 година, експертите идентификуваа многу прашања кои бараат итна акција за усогласување со конвенцијата. Пристапот до здравствените услуги за жртвите на родово насилство е ограничен поради недостаток на засолништа и персонал.

Образование, здравство, заштита од насилство и недискриминација – клучни области за подобрување на правата на детето 

Законодавната и институционалната рамка за правата на детето е усогласена со правото на ЕУ, но спроведувањето е предизвик поради прашања со одговорноста, капацитетот, мониторингот и финансирањето. Клучните области кои бараат внимание се образованието, здравството, заштитата од насилство и недискриминацијата. Потребна е поголема поддршка за механизмите за борба против насилството и доволно финансирање за националната стратегија за ставање крај на насилството врз децата (2020-2025). Треба да се формира национално тело за координирање на политиките поврзани со Конвенцијата за правата на детето и Факултативните протоколи. Стратегијата за борба против трговијата со деца (2021-2025) треба да биде усогласена со Конвенцијата од Лансарот и законодавството на ЕУ за сексуална злоупотреба на деца.

Спроведувањето на Стратегијата за деинституционализација (2018-2027) продолжува, со сите деца преселени во домови за згрижување или мали групи. Потребни се понатамошни напори за намалување на детската сиромаштија и подобрување на социјалната заштита. Локалната соработка и капацитетот на центрите за социјална работа треба да се зајакнат, особено за ризичните деца, вклучувајќи ги и Ромите и оние со попреченост. Политиката за вклучување на децата со попреченост во редовните училишта се соочува со предизвици. Редовното следење и инспекција на образовните поправни установи и затвори е од клучно значење за заштита на притворените деца. Пристапот до правдата, правното застапување и градењето на капацитети за јавните службеници кои работат со деца жртви, сведоци и престапници се недоволни.

Лицата со попреченост не ги уживаат своите права целосно, исто како ЛГБТИ и квир лицата 

Во Извшетајот се наведува дека лицата со попреченост не можат целосно да ги уживаат своите права поради неусогласеност на законодавството и политиките со Конвенцијата за правата на лицата со попреченост на ОН. Потребно е зајакнување на капацитетот на националниот орган за усогласување со правото на ЕУ. Канцеларијата на Омбудсманот го надгледува спроведувањето на Договорот за правата на инвалидите во соработка со граѓанските организации. Националната стратегија за еднакви права за лицата со попреченост е во почетна фаза на имплементација. Акцискиот план за деинституционализација е речиси финализиран, со само преместувањето на корисниците од Специјалниот институт Демир Капија што останува да биде завршено. Лицата со попреченост се соочуваат со дискриминација поради бариери во инфраструктурата, недоволен пристап до информации и услуги, дискриминаторни ставови и социјална маргинализација.

-Не е постигнат напредок во подобрувањето на правната или политичката рамка за заштита на правата на ЛГБТИ и квир лицата. Сегашната правна рамка не ги признава хомосексуалните партнерства. Иако на 22 јуни 2024 година успешно беше организирана парада на гордост, говорот на омраза против ЛГБТИК заедницата продолжува на социјалните медиуми. Не е постигнат напредок во спроведувањето на пресудата на ЕСПЧ од јануари 2019 година за правно признавање на родот. Организациите регистрирале 298 случаи на говор на омраза врз основа на сексуалната ориентација и родовиот идентитет, но правните последици се несоодветни. Во март 2024 година, основниот суд издаде условна затворска казна за говор на омраза против ЛГБТИК заедницата. Документирани се 27 случаи на насилство мотивирано од омраза врз ЛГБТИК лицата. Не е постигнат напредок во истрагата на нападите врз центарот за поддршка на ЛГБТИК заедницата и актите на вандализам врз канцеларијата на ЛГБТИК организација и смртните закани против активисти, стои во Извшетајот.

Законодавството делумно усогласено во делот на процедуралните права на обвинетите или осомничените за кривични дела

Земјата е делумно усогласена со правото на ЕУ за заштита на процедуралните права на обвинетите или осомничените за кривични дела. Во март 2024 година,  поосчува ЕК, Парламентот го усвои Законот за правда за децата, кој обезбедува процедурални гаранции за децата во кривична постапка. Законот за бесплатна правна помош беше изменет во септември 2024 година, но системот за правна помош во кривичната постапка треба да се реформира за подобар пристап до правдата. Властите треба да ги ревидираат критериумите за подобност во кривичната постапка и да обезбедат одбрана за сиромашните лица и жртвите на злосторства. Земјата не е целосно усогласена со Европската директива за заштита. Усвојувањето на изменет Закон за кривична постапка е во тек за усогласување со Директивата за правата на жртвите.

ЕК нотира и дека препораките од Советодавниот комитет за Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства не се целосно спроведени. Наведува дека Агенцијата за правата на немнозинските заедници ја објави Националната стратегија за интеркултурализам и социјална кохезија 2024-2026, но оти сè уште не е усвоена од Парламентот. За одржливост на стратегијата, укажува дека е потребна политичка поддршка, финансирање и медиумски пристап. Посочено е и дека Северна Македонија сè уште не ја ратификувала Европската повелба за регионални и малцински јазици и оти Агенцијата за јазично спроведување и Агенцијата за реализација на правата на заедницата се соочуваат со недостаток на персонал и финансирање.

Според оценката на ЕК, државава постигна задоволителен напредок во вклучувањето на Ромите со спроведување на стратегијата за 2022-2030 година и подготвување нови акциони планови за 2024/2025 година. Сепак, посочува, стратегијата нема јасен пристап кон учество и градење на капацитети. Акцискиот план за правата на жените и девојчињата Ромки е умерено имплементиран. Главни предизвици се нередовното присуство на училиште, деца на улица и сегрегација во училиштата.

Во однос на право на државјанство, се препорачува Комисијата државава да се воздржи од систематско доделување државјанство врз основа на економски интерес, бидејќи таквите шеми се некомпатибилни со правото на ЕУ. Во 2023 година биле поднесени пет такви барања.