Распадот на репрезентативниот систем и патот кон диктатура (на примерот на Србија)

Актуелната политичка криза во Србија е веројатно поради огромната маса луѓе вклучени и одлучноста да ја продолжат борбата, еден од највпечатливите настани во политичката историја на Србија. Меѓутоа, гледано од гледна точка на владеењето, тоа е едноставно повторување на проблемите што ја мачеа политиката на Србија откако таа повторно се појави како независно кнежевство, а потоа и кралство во првата половина на 19. век. Србија, како Аргентина и Русија, е да го употребиме изразот измислен од В.С.Наипол, земја со кружна историја. Исти настани со различни личности се повторуваат трајно, а наизглед засекогаш.

Всушност, Србија беше управувана во 1835 и во 1925 година на истиот начин како денес: авторитарен лидер кој користи квазидемократски или консултативни алатки претседава со клиентелистички систем кој пропагира корупција на сите нивоа како начин да обезбеди доволна политичка поддршка. Два елементи се клучни: авторитарно владеење и широко распространето мито.

Наспроти таа конкретна позадина, се чини дека сегашниот протест предводен од студентите, со неговото барање за одговорност на судството на виновниците за масовна корупција и лоши јавни работи што доведоа до смрт на 15 луѓе во ноември, се чини дека е целосно во право. И навистина како спонтано движење што започна меѓу универзитетската младина, тоа беше. Но, откако протестот стана помасовен, доведувајќи големи сегменти од урбаната буржоазија, па дури и некои земјоделци и синдикати, се појавија проблемите.

Движењето рано сфати дека може да биде успешно само ако е целосно аполитично, односно без врски со некоја политичка група или партија и надвор од репрезентативниот систем. Колку и да не е сакан режимот на Вучиќ меѓу многу луѓе, тој сепак добива или мнозинство или плуралност на сите избори: Вучиќ победи на главно слободните претседателски избори во 2022 година со 61 отсто наспроти 18 отсто за неговиот најблизок ривал, а неговата партија освои 48 отсто од гласовите на народот на парламентарните избори во 2023 година. Опозициските партии се фрагментирани од идеологијата и непрестајните лидерски борби. Според тоа, постои силно несакање, па дури и омраза кон актуелниот режим, но тоа несакање не може да биде политички изразено, бидејќи опозициските партии се речиси подеднакво несакани.

Причините за нивната ирелевантност се многу, но не треба да се занемари дека кога, во нивните претходни инкарнации, тие беа на власт, го водеа горе-долу истиот клиентелистички систем и страдаа од корупција. Режимот на Вучиќ едноставно ги влоши овие недостатоци. Накратко, повеќепартискиот систем се распаѓа, а најмалку 40 отсто од населението нема кој да ги претставува (излезноста на изминатите два избори беше под 60 отсто).

Движењето предводено од студентите реши на тој начин да ја игра играта на антиполитиката. Забрани знамиња или ознаки на какви било политички партии, или употреба на странски знамиња (таргетирајќи го знамето на ЕУ, кое е многу непопуларно во Србија) и избегнуваше каква било формална организација. Движењето го запре училишниот систем во изминатите три месеци, студентите ги окупираа универзитетите, средношколците одеа на долги маршеви низ целата земја за да ја шират својата порака, а одлуките што да се прави понатаму се носат, се тврди, од студентските „пленуми“ и со директно гласање (иако се чини дека никој не знае како се одвива ова гласање или не е едногласно или не). Движењето (кое дури и нема име) комуницира со издавање соопштенија или објави кои се чини дека излегуваат од горе-високо, од олимписките височини и кои згора на тоа остануваат непотпишани. Неговите интелектуални поддржувачи ја унапредија идејата за народна (директна) демократија неоптоварена од политичките партии. Антиполитичкиот аспект на движењето е пофален од филозофи и експерти како Славој Жижек и Јанис Варуфакис.

Но, иако работата надвор од политичкото е причината за успехот на движењето, тоа има суштински дестабилизирачки ефект кога ќе се преточи во реална политика. Со сегашната аморфна маса на која ѝ недостига видливо лидерство, движењата немаат алатки да ги ангажираат владите и самиот Вучиќ. Движењето, во тајноста во кое делува, повеќе наликува на Црвените Кмери отколку на полскиот Солидарност. Солидарношт веднаш ги создаде структурите на раководството и ги вклучи преговорите со владата.

Одлуката да не се премине во политичко и да не се трансформира во формална организација или политичка партија е и благослов и проклетство. Тоа е благослов затоа што движењето само така може да продолжи; тоа е проклетство затоа што никогаш не може да ги формулира своите барања на разбирлив политички јазик и да го подобри или промени политичкиот систем. За второто, треба да се спушти од своите олимписки височини, да се трансформира во хиерархиска организација со познатото раководство (ниту еден лидер не се појави за речиси четири месеци!), да го претвори својот сегашен јазик во политички идиом и да очекува, или да се надева, политички да претставува големи сегменти од незадоволното население. Но, штом ќе го направи тоа, се спушта на ниво на политички партии, на кои, како што веќе беше забележано, им се изразува голема недоверба. Понатаму, како што движењето ќе се движи во светот на политиката, ќе се манифестира фактот дека во себе содржи секакви поддржувачи, од екстремната националистичка десница до зелените, социјалдемократите и проевропските либерали, а таквата хетерогена коалиција ќе биде неуправувачка и брзо ќе се распадне.

Така, движењето мора да продолжи да ја игра истата игра без да се гледа крајот. Таа ситуација во одреден момент ќе стане неодржлива и режимот на Вучиќ ќе мора да стане порепресивен и да се движи кон отворена диктатура. Токму тоа се случи во 1929 година кога кралот Александар I забрани секаква политичка активност и воведе лична диктатура. Аполитичкото движење со широка основа на крајот води до два исхода: диктатура или хаос. Бидејќи хаосот не може да трае, тој во секој случај произведува диктатура. На подолг рок, некои од добрите страни на движењето веројатно ќе останат (на начинот на кој студентските движења од 1968 година ги трансформираа општествените обичаи), но на краток до среден рок неговите политички резултати ќе бидат сосема спротивни од она што се надева да го постигне.

(Бранко Милановиќ е српско-американски економист познат по своите истражувања на нееднаквоста, професор на Универзитетот на Њујорк и поранешен главен економист на Светска банка. Текстот е објавен во Global inequality and more 3.0)