Политиката како извор на раздор меѓу луѓето

Распнати меѓу три века, меѓу опасна бездна и неизвесност, ние сме всушност мост преку кој ќе минуваат генерации, пишуваше Крлежа во своите дневнички белешки

Тешко е да се прикаже содржината на дневничката проза на Мирослав Крлежа, а тоа да не се направи на штета на нејзината поетика и промисленост. Затоа цитирав многу. Дневничкото наследство на Крлежа е огромно и тешко совладливо. Тоа треба да се чита. А за тоа да биде возможно треба да се дешифрира, подготвува и објавува. Крлежа имаше потреба да пишува против заборавот. Но и да го забележи она за што не можеше јавно да зборува. И тоа всушност никогаш не било возможно. Оттука и „опсесијата со пишување“.

Во погледите на минатото и сегашноста, во предвидувањата за иднината, Крлежа имаше сопствен глас.

Во овој осврт на Илјададеветстотинишеесеттите не пишував за ставовите на Крлежа за литературата и уметноста воопшто. Ниту за тоа како ја гледал современата генерација во хрватската книжевност. Постои длабока поврзаност меѓу различните форми на книжевното творештво на Крлежа (романи, драми, дневничка проза, патописи, есеи, варијации, маргиналии). Оваа врска ја забележуваат современите крлежолози. Влахо Богишиќ цитира унгарски крлежолог (Спиро Ѓерѓ). Според него, Крлежа е „романсиер кој размислува на драмски начин, неговите есеи се поезија“, а неговите дневници се „еден од најдобрите романи на 20 век“.

***

Дневничките белешки на Крлежа се засноваат на неговата огромна ерудиција, познавање на повеќе странски јазици (латински, германски, француски, италијански, англиски, руски, унгарски), но и на неговите постојани сознанија за домашниот (вклучително и локалниот) и странскиот печат, како и од информации од јавен карактер на различни хрватски институции и научни сознанија во светот (економија, технологија, медицина). Податоците што ги добивал преку неговите сознанија многу често биле повод за неговите дневни белешки, за неговиот коментар „за буден современик… поглед без илузии“, како што вели Виктор Жбегар. Во дневничката белешка Крлежа пишува: „Со полна торба книги и весници од Л.З. (Лексикографскиот завод) на Гвозд. Лектира за сабота и недела“. И уште колку саботи и недели морало да бидат како таа за која пишува Крлежа. А потоа книгите: „Книги покрај креветот, книги на полиците, купишта книги, весници, лексикони, сите преполнетоа со книги“.

***

Крлежа и минатото и сегашноста на светот, Европа, Балканот и Југославија гио набљудуваше во нивните сложености, противречности и разлики. За него ниту една појава нема само една димензија. Често се враќаше на Првата и Втората светска војна. На Руската револуција од 1917 година, која за долго време го промени светот. Според него, отсекогаш имало и има повеќе можности: „Неискажливо ми здодеваат сите околу мене, а особено политикантите без алтернатива. Не сакаат луѓето алтернатива“. Но, зошто преовладува една од можностите?

***

Крлежа не гледа поинаку ни на Руската револуција. Тој тргнува од она што ѝ претходеше, а потоа пишува за она што следеше. Рускиот Октомври е – според Крлежа – „првенствено бунт на луѓе кои одлучија дека повеќе нема да им служат на болјарите како брана за царските текови… тза Октомври да се претвори од антивоен бунтовник во сама војна, во војна која ќе трае со децении, во војни кои ќе ги запалат сите континенти. Тоа не е вина на Октомври, туку на тие што му потпишаа смртна пресуда. Пресуда на смрт без милост оној ден кога се појави на улиците на Петроград. Октомври не им се предаде на џелатите и со тоа се претвори во џелат на оние сили што сакаа да му ја скинат главата. Роден во крв, Октобар не можеше да стане негација на самиот себе, бидејќи од немоќ кон политиката која сакаше да му ја скине главата исто толку страсно како што сè уште ја потпишуваат неговата смртна пресуда, педесет години подоцна… Октомври е голема сила веќе педесет години, а не треба да заборавиме дека големите сили се управувани од законите на геополитиката, пред сè, а потоа, се разбира, законите на масата и броевите“.

Со оглед на тоа што Советскиот Сојуз по Втората светска војна се прошири надвор од границите на Руската империја, Крлежа ги набљудувал и бунтовите на земјите од социјалистичкиот табор (Унгарија 1956, Полска 1958, Чехословачка 1968). Поделбата на Европа на две сфери на влијание, на два блока – источна и западна, создаде рамнотежа во која секој интервенираше во својата сфера, го осудуваше другиот, но не реагираше.

Во дневничките записи Крлежа не се задржува само на појавното, туку за појавното зборува насетувајќи ги неговите навестувања.

По 1945 година, однадвор се чувствува одмор. Крајот на Втората светска војна донесе мир во Европа, Југославија беше обновена како федерална држава. По раскинувањето со Сталин во 1948 година, се веруваше дека го пронајде својот пат кон социјализмот. Но, под оваа „жизнерадосна“ површина Крлежа открива омрази. Некои се стари, подземни. Некои нови – потиснати со победи во војна и непосредно во мирот. Само: „Се мразиме меѓусебно и взаемно, јалово и хистерично. Тешко е да се премине од старите, преживеани услови во областите на нереализирани општествени односи. Патуваме од трајната непреживеаности на околностите во 21. век… Распнати меѓу три века, меѓу опасна бездна и неизвесност, ние сме всушност мост преку кој ќе минуваат генерации“.

И тогаш, Крлежа е современик на големите научни откритија во 20. век. Несомнениот напредок има своја цена. Луѓето обично го забораваат тоа. Освојувањето на вселената е секако голем напредок, но и нов полигон за мерење на силата на големите сили. Трансплантацијата на срце е исто така голем успех на науката, но како да добиете нови срца наместо уморните. Можеби во Виетнам – Крлежа е горко циничен. Технолошкиот напредок е резултат на креативноста на човековата природа и ум и го замени човекот на многу начини. Сепак, машината ги отепува неговите креативни способности. Во постојаното очекување на подобра иднина, човекот е подложен на манипулации. И да се корумпира. Консумеризмот му ги намалува аспирациите. Врз основа на увид во истражувањата во светот, Крлежа забележува дека 51 отсто од Французите не читаат книги… 37 отсто од анкетираните велат дека ќе има војна, а 44 отсто дека нема да има. Човекот е: „повеќе… заинтересиран за фрижидери отколку за интелектуална морална слобода“. Од перспектива на обичните луѓе, „апсолутниот поим за индивидуална сопственост се сведува на психологија на стадото“. Пред човекот има голема празнина и живее сам, изложен на разни закани. Во ова време, нема никој, ниту бог, ниту ѓавол, ниту смисла, ниту цел. Без смисла и цел дека е одговорен само пред себе. Дека оваа улога е најопасната и најтешката – да се биде човек „овде и сега на оваа кора од кал и под ѕвездите како најголема форма на морал и интелигенција. Под знамето на комерцијални патувања, има генерали, мешетари, демагози, легионери, лажговци, макроа и куплерај-мајстори, ним не им е грижа што човек талка сам под ѕвездите, додека тие можат да се борат, да победуваат и да заработуваат пари“.

***

Луѓето секогаш, според Крлежа, „го сакаат само Новото. Го сакаа и Маркс, Бакунин и Достоевски и братот на Ленин, Александар Улјанов“. Некој сака нешто ново од искрено верување во придобивките од напредокот, некој од здодевност, некој од мода. За Крлежа, дисиденството во Југославија беше прашање на мода, а не на политика. Тоа ќе се покаже дури по колапсот на комунистичкиот систем. „Бевме малкумина, останавме многу“, рече романскиот поет кој беше затворен во времето на Николае Чаушеску. Државните научници, професори, академици, лауреати во државниот социјализам по неговиот глобален колапс станаа антикомунисти, односно националисти со реформски лик.

Мирослав Крлежа беше критичен спрема студентскиот бунт во светот во 1968 година. Тој воочи различни мотиви. Во САД младите протестираат против војната во Виетнам, во Западна Европа против државните институции, за повеќе слободи, во Источна Европа за социјализмот со човечки лик. Крлежа беше особено критичен кон идеолозите на студентскиот бунт и неговите водачи во Европа. Тој беше особено критичен кон моралистите, поранешните поддржувачи на деголизмот, а сега ја чекаа слободата од Сорбона. Тој беше особено критичен кон Херберт Маркузе, според кого „револуционерната интелигенција“ треба да биде донесена на власт од работничките маси. Тој му забележа што не дефинирал ниту еден од овие концепти – ниту револуционерната интелигенција ниту масите, а го изгубил од вид искуството на револуцијата во Советскиот Сојуз, односно бирократизацијата на револуционерната интелигенција. Крлежо е без илузии. „Бунтовниците ќе се однесуваат како нивните родители кога ќе се соочат со можноста да стекнат кариера, да наследат права. Тие ќе ја знаат да прават разлика помеѓу она што е мое и што е твое“. Што останува од идеите на Херберт Маркузе денес? Кој денес ги памети Даниел Конбендит и Руди Дучке како лидери на студентското движење?

***

Во своите дневнички белешки од втората половина на 60-тите, на вниманието на Крлежа не му избегнуваат појавите на насилство низ целата земја – во Бања Лука, Нови Пазар, Загреб, Кишина кај Загреб, Свилајнац, Осиек. Неговото внимание особено го привлекува заострувањето на односите меѓу југословенските републики и центарот. Сè започнува со јазикот. Во Македонија партиското раководство реагира на ставовите во Бугарија кои го доведуваат во прашање идентитетот на македонскиот народ, неговото право на јазик, култура и историја. Во Словенија, годишното собрание на словенечките слависти апелира до словенечките пратеници во сојузното национално собрание да зборуваат словенечки. Се бара и воведување телевизиски емисии на словенечки јазик. Но, само во Хрватска, забележува Крлежа, Декларацијата за хрватскиот литературен јазик, потпишана од 70 научни институции, се смета за сепаратизам. Крлежа во своите дневни белешки пишува и за посебната положба на Хрватска во Југославија: „Нивото на оваа република е 15% под југословенскиот просек, милион и шестотини илјади политички досиеја, над триста илјади економски емигранти со исто толку силна депопулација, и соодветната имиграција од другите републики, со 60% девизи од вкупниот број југословенски девизен промет, без право на одлучување за инвестиции, со дваесет пасивни општини (околу половина милион жители), со лични односи меѓу хрватските и не- хрватските од 20 до 80, со огромен пензиски фонд, кој се прелева од републичкиот буџет, да се тврди дека тоа значи да се биде националист. Жанко е демек ante portas, сите се плашат од неговото враќање, се слушаат политички изјави: ќе нѐ изедат“.

За Крлежа, дисиденството во Југославија беше прашање на мода, а не на политика. Тоа ќе се покаже дури по колапсот на комунистичкиот систем. „Бевме малкумина, останавме многу“, рече романскиот поет кој беше затворен во времето на Николае Чаушеску

Аргументацијата на Крлежа за позицијата на Хрватска не се разликува од онаа што ја презентираше партискиот и државниот врв на Хрватска пред сојузните органи на партијата и државата. За жал, овие проблеми не беа дискутирани. Тие се априори квалификувани како национализам и сепаратизам.

***

Крлежа во дневничките записи најмногу пишува за луѓе. Најчесто на веста за нивната смрт: Анте Трумбиќ, Милан Прибиќевиќ, Васа Богданов. Но, низ неговите мисли поминале многу негови современици: Иван Мештровиќ, Милован Ѓилас и други. Тоа се портрети, но и мали истории. За илустрација на ова ќе го наведам пишувањето на Крлежа по повод смртта на српскиот елинист Милош Ѓуриќ. Во некрологот на Ѓуриќ во весникот „Борба“, Крлежа пишува дека на авторот на некрологот му останало нејасно зошто последните зборови на Милош Ѓуриќ биле „Каде е Книжевниот гласник?“ и продолжува: „Последните зборови на покојниот Ѓуриќ не се толку криптични за да не можеме да ги дешифрираме“. Појавата на Српскиот книжевен гласник, за Милош, од тие дамнешни времиња ante bellum 1914, поим за највисокото олимписко искачување. Српскиот книжевен гласник е навистина гласник кој пристигнува во латиница кај нас, во бановината на грофот Куен-Хедервари од другата страна на Сава и Дунав, од земјата каде што се веат знамињата на слободата, каде што веат слободни српски реки, каде што жеравите летаат на југ до границата на Високи Дечани, каде што таа благословена земја се појавува во облаците како привидение на Ерусалим, по која копнеат побожните души од другата страна на австриската граница, а Српскиот книжевен гласник со својата жолта корица е мелем на душите на ранетите, патриотски сонувачи“.

И тогаш – вели Крлежа – „се распрснавме како деца на сите страни на компасот… Милош Ѓуриќ веќе тогаш беше за тоа нашиот јазик да се поселанчи и поговедарчи, а тој ќе стане филозоф, тврд вуковец, проповедник на духовна терапија за миење на душата со Видовденската етика, за ‘воскреснувањето на хомеровиот и митскиот човек’, а неговата Етика ќе се претвори во камен на голема збунетост кога меѓу него и нас, космополити и ‘наднационални’ индиференти заѕвецка оружјето на таканаречените принципиелни погледи на светот“

***

Посебно се карактеристични неговите соништа за Аугуст Цесарец: „Голта во сон… Со години ме нервираше со своите настрани ставови “. Неговата страсна класна нетрпеливост се појави несомнено како знак на искривување на таа свест, затоа што, според неговата скриена природа, тој беше старомоден сентиментален нервчик. Да, ако можам да кажам, токму декадентна, аскетска појава. Да се ​​биде комунист за Аугуст значеше да се гладува со гладните, да се робува со политичките осуденици, да се страда со страдалниците од солидарност…

Луѓето се оддалечуваат едни од други… Политиката меѓу нас беше постојан извор на раздор од Белградскиот конгрес (1919), па сè до финската војна и од московските судења до крајот. Иако Ѓука и Милчек, и Јованка, и Владо, и Сима, и Зора, и Филип, и Штефек и сите други со тие педесетмина останаа безимени гробови некаде во Сибир, колку и да беше сентиментален, тој се однесуваше кон тие гробови инквизиторски строго. Беше убеден дека тие се праведно ликвидирани и со тоа возвишено, натчовечки се помири. Во овој поглед, неговата совест не го вознемируваше. Така лојално, безидејно посветено, строго дисциплинирано да се стои во редовите како вечен регрут, таква беше Аугустовата судбина на која ѝ се предаде, па така и исчезна… Од почетокот на 1919 – 1925 – 1934 година па сѐ до враќањето од Русија, тој беше примерно дресиран војник, кој слепо ги почитува наредбите на повисоката партиска хиерархија, слепо некритички дури и кога тоа навистина не се совпаѓаше со неговото мислење. По враќањето од Москва, кога пристигна во Париз, по три години, единствена грижа му беше што мислам за процесите. Тој се плашеше дека не размислувам позитивно, па кога дозна за тоа, започна нашето меѓусебно исто толку глупаво разидување“.

Процесите ги определија ставовите на Крлежа во 1928, 1941 година, па и по 1945 година. Никогаш не го прифати објаснувањето дека тоа е советска работа, а не наша. Крлежа ги сметаше московските процеси за антиевропски, а ние, нагласи, живееме во Европа. Тоа го определи неговиот однос кон болшевизмот, и кон секоја негова варијанта, вклучително и кон југословенската. За југословенските комунисти кои загинаа во московските процеси напиша: „Јас ним им останувам верен“. Што остана од таквата логика? Старофрајланско ништо ништо. Тоа не е плачење над гробовите, туку нешто што се нарекува верност“.

Мирослав Крлежа не очекуваше многу од 4.500-те споменици поставени во Хрватска во 1945-1964 година. Ниту еден од комунистите кои загинаа во московските чистки нема улица. Но, немаат ниту големите имиња на хрватската литература, ниту српската, македонската, чехословачката, словенечката. „Се изгуби од вид – вели Крлежа – што значи Големото име, за кое не важат законите на оптиката“. Напротив, како што „се зголемува висината на објектот со просторно растојание, се зголемува од далечина, што подалеку толку повисок“.

А на предавањето на хрватската историчарка Зорица Стипетиќ, која ја доби наградата НИН за книгата Аугуст Цесарец, Аргументи за револуција, Крлежа, иако беше поканет, не дојде.

***

Во веќе споменатиот тестамент Крлежа ја молеше сопругата Бела да се обврзе со помош на Анѓелко Малинар „методски да го запали сето она што има некаков интимен карактер (писма, записи за одредени личности и сл.) бидејќи самата помисла на недискретни раце кои претураат низ џебовите на покојникот отсекогаш ми пречеше поради отсуството на вкус“.

***

На крајот, за дневничките белешки на Мирослав Крлежа, од перспектива на она што се случуваше во светот, Југославија, Хрватска и Србија во последните 50 години. И што се случува до денес.

Се надевам дека книгата Илјададеветстотинишеесеттите. Фрагменти од дневник подготвена од Влахо Богишиќ, како и овој опширен преглед, им помага на читателите да ја разберат 70-годишната историја на југословенската држава. За неполни 100 години таа не постоеше за време на Втората светска војна, а на крајот на 20. век исчезна од географската карта на Европа како држава. И првата и втората Југославија беа во процес помеѓу државното единство по цена на сила и слободата на народот по цена на економскиот напредок. Ниту една од нив не беше демократска држава. И двете беа обележани со диктатура: првата лична и втората класна. По убиството на политичките прваци на хрватскиот народ во собранието, парламентот беше укинат, работата на политичките партии и употребата на национални имиња и симболи беа забранети. Се разгледуваше и ампутација на Хрватска. Во втората Југославија, КПЈ/СКЈ имаше политички монопол во име на работничката класа – диктатурата на пролетаријатот. Слободан Јовановиќ ја сметаше класната диктатура поопасна од личната диктатура. А Михајло Константиновиќ, професор на Правниот факултет во Белград и архитект на договорот Цветковиќ-Мачек, во својот Дневник пишува дека Хрватите бараат слобода. Како може тоа да се обезбеди и да се зачува унитарноста на државата освен преку нејзина децентрализација, односно федерализација? Недовербата беше латентна. Во 1971 година, Караѓорѓево создаде длабока резерва во Хрватска кон Југославија. Уште тогаш Марко Никезиќ, тогашниот претседател на ЦК на СК Србија, предупреди на опасноста од напуштање на демократизацијата на земјата по хрватското прашање. А потоа: „Постои опасност да се каже дека националното прашање е неважно… Дека во овој момент на унитаризмот се гледа како на сојузник во борбата против сепаратизмот“. Оваа опасност постои и во Србија и во Хрватска… Мислам дека тоа би го оддалечило хрватскиот народ од Југославија, а во политичка смисла би ја вратило Србија назад.

Има нови поделби – предупреди Никезиќ – Денеска се разликуваме по други прашања. На прашањата дали сакаме да создадеме демократско општество, самоуправна, пазарна економија, подобар развој на општеството за обичниот човек, по цена да се откажеме од одредени догми, кои, се разбира, не се цел за самите себе, туку нивната суштина е заштита на одредени стекнати позиции.

Можни се сојузи во општеството, од кои, според Никезиќ, најприроден сојуз е национализмот и државниот социјализам. Тоа во голема мера влијае на надворешната политика на Југославија. Националистите беа насочени кон Русите, но не поради словенството. Можеби секој од нив не би сакал да види Руси во оваа земја. Но, тој би сакал оваа земја да се управува на руски начин. Со многу од тие луѓе можевме да бидеме заедно против ИБ, но сега по демократизацијата, во оваа фаза од нашата борба против Коминформот, бидејќи се чини дека сè уште постои, малку е тешко, бидејќи тие се домашни автократи“.

Поточно, отворено е прашањето за југословенската држава по Тито. Тоа предизвика поделби во српското раководство. Ориентацијата на раководството на партијата е персонализирана во личноста на Марко Никезиќ, додека ориентацијата на државниот врв е персонализирана во личноста на Драгослав Дража Марковиќ, претседателот на Собранието на Србија. Ниту една од овие две ориентации не беше случајна. Секој од нив двајцата изразуваше една од тенденциите во модерната историја. Никезиќ зборуваше: „Ние сме определени за пазарот, реформите, децентрализацијата“, а Драгослав Дража Марковиќ велеше: „Морам да кажам дека сум убеден дека се работи и за поголеми разлики во концепцијата, во линијата, а не само во спроведување на линијата… Знам што е единство, но има нешто што ми е поскапоцено од единството по секоја цена – тоа се вистинските патишта во понатамошната борба за самоуправен и социјалистички развој на земјата, дури и ако до нив се дојде преку привремено единство. Дури и ако единствениот начин да се надминат разликите биде конфронтацијата и противењето. Затоа, мислам дека разидувањето не може да се реши во затворен круг. Треба да удриш со тупаница“.

***

Често колоквијално, но и во книгите, смената на српското партиско раководство се толкува како начин на воспоставување рамнотежа со промената на раководството во Хрватска. И во основа, ова се две фази од еден ист процес. Кога Тито го посети Советскиот Сојуз за прв пат по Караѓорѓево, Леонид Брежнев го пофали за неговата решителна акција во Хрватска. На тоа Тито рече: „Главното ме чека во Србија“.

На Запад овој пресврт на Тито го оквалификуваа како: „Тито против титоизмот“, а во Советскиот Сојуз и на истокот пресвртот се толкуваше како приближување кон Источниот блок.

Тито ги запре сите реформи во Југославија (1961, 1965, 1966, 1972). Не се работи само за неговата личност. Станува збор за карактерот на југословенската револуција. Во војната против нацизмот и фашизмот, имаше единство меѓу „распуштените“ деца на буржоаската класа и масите, главно селанството. Различните цели станаа очигледни дури по војната. Заедно сакаа подобра земја, помодерна држава, ориентација кон европските вредности. И навистина, мнозинството граѓани значително ја подобрија својата состојба по војната. Руралното население се пресели во градовите, доби работа во индустријата што се појавуваше, бесплатно образование и здравствена заштита. Меѓутоа, ненадејната вертикална промоција го зајакна догматскиот отпор и стравувањата од понатамошни промени кои би можеле да ги загрозат нивните стекнати позиции. Карактеристично е што многу од највисоките партиски и државни раководители со работничко потекло беа против промените. Во своите привилегии го најдоа остварувањето на интересите на работничката класа. Овој вид расудување најде поткрепа во советскиот модел на социјализмот. „Сè додека постои тој голем леден брег каков што е Русија, нема – според Никезиќ – целосно топење, никаде, дури ни овде. Многумина нема да го прифатат тоа, но мислам дека режимот во Русија за цело време беше гарант на режимот во Југославија. Дури и за време на нашите караници. Парадоксално е, но тоа е така. Мислам дека по помирувањето со Русите и претседателот имаше и некаква формална гаранција“. Во потрага по објаснување за настаните во Југославија на крајот на 80-тите години на минатиот век, дали е можно да се исклучат овие размислувања за можноста за алтернатива што се нудеше во 70-тите? (Крај)