Крлежа и пресметката со реформистите во Хрватска

Неизбежно беше по смртта на Мирослав Крлежа да дојде до преиспитување на неговиот култ. Ова се совпадна со исчезнувањето на југословенската држава и комунистичкиот режим. Преиспитувањето отиде во негација и оспорување

Декларацијата за хрватскиот литературен јазик беше последниот повод за вклучување на Крлежа во јавниот живот на Хрватска и Југославија. Сè потоа е во неговите дневници. Без илузии за реалноста, но со свесност дека може да биде полошо. Смртта го поштеди од војните во деведесеттите години на 20. век, но војните не би го изненадиле Крлежа.

                                                       ***

По 1 декември 1971 година, кога Тито го отфрли партиското и државното раководство на Хрватска како националистичко и сепаратистичко на состанокот на највисокото партиско раководство во Караѓорѓево, заканувајќи се со државен удар, во Хрватска се случи голема чистка. Според некои проценки, околу 70.000 луѓе биле сменети и исклучени од партијата во економијата, културата и медиумите, во државните и партиските органи на сите нивоа.

Токму тогаш Крлежа објавува фрагменти од дневникот од 60-тите. Но, според Богишиќ, „само споредбеното читање на дневниците и разговорните опсервации на Мирослав Крлежа ги прави неговите ставови појасни“. На крајот на 1972 година ќе му рече на Анѓелко Малинар: „Се плашам дека овие мои дневници ќе бидат последните либерални текстови за многу години, според тоа како го стегнаа печатот“.

Што му остана на Мирослав Крлежа по 1971 година? Што се очекуваше од него? Јавен бунт против Тито? Дали отсуството на бунт може да се протолкува како согласност за смена на реформистичкото раководство во Хрватска? Крлежа потоа му се пожали на Енес Ченгиќ. Му кажал дека кај него дошол Станко Ласиќ, кој се сметаше за негов духовен син, кој го известил дека ја предал партиската книшка до Комитетот. Сметаше – вели Крлежа – дека тоа е негов херојски чин. Сличен гест очекуваше и од големиот писател. Во таа пригода, како што Крлежа му се доверува на Ченгиќ, „ми забележа што не се борам за праведна кауза“. Дека се продадов за позиција и удобен живот. Дека режимот ме корумпираше и дека не кажувам што треба, туку водам дневник и ги заобиколувам сите важни прашања“.

Сепак, тогаш Ласиќ и Крлежа не се разделија. Опседнат со личноста и делото на Мирослав Крлежа, Ласиќ продолжи скрупулозно да ја пишува биографијата на Мирослав Крлежа. Сепак, разделбата ќе дојде неколку години подоцна.

И по забелешките кои му ги упати на Крлеж во 1971 година, Станко Ласиќ продолжил да го проучува неговиот живот и дело. Кон крајот на 1975 година ја објави биографијата на Мирослав Крлежа. Таа книга беше причина за раскинување на врската на Станко Ласиќ и Мирослав Крлежа. За тоа е напишано. Во овој осврт на книгата Илјададеветстотинишеесеттите, Фрагменти од дневникот се повикувам на малку познат извор, „Приказна за книгата на Ласиќ“ од перото на сведок од прва рака (Славко Голдштајн, „Прослови за подобра земја“, уредени од Борис Павелиќ и Иво Голдштајн, Загреб 2019).

Славко Голдштајн и Станко Ласиќ беа од Карловац и заедно со сликарот Јосип Ваништа, исто така од карловчанин беа крлежијанци од раната младост. Сите тројца соработуваа со Мирослав Крлеж на различни начини.

Во времето на полемиката околу книгата на Ласиќ „Крлежа – хронологија на животот и делото“, Славко Голдштајн беше на чело на малата издавачка куќа„Либер“, која се претставуваше како модерен и смел издавач. Кон крајот на 1970 година ја објавил книгата на Станко Ласиќ „Судир на книжевната левица 1928-1952 година“ „за која културната јавност дискутираше и дебатираше повеќе од која било книжевно-теориска книга од 1945 година“. „Либер“ беше нападнат затоа што објавил книга од автор кој ја вратил партиската книшка во 1971 година. Тоа влијаеше и на финансиската состојба на „Либер“, односно на неговиот опстанок. Крлежа, без никогаш да открие со кого разговара, му помогна на „Либер“ да преживее. Славко Голдштајн беше воодушевен кога на крајот на 1978 година Ласиќ ја најави својата нова книга – биографија на Мирослав Крлежа.

Ласиќ често одеше кај Крлежа и имаше долги разговори со него. „Како издавач – пишува Славко Голдштајн – бев радосно изненаден што Мирослав Крлежа се согласи да раскаже толку многу биографски интимности, за кои никогаш порано не пишувал или зборувал“. Тогаш Ласиќ – и покрај поканата – престана да оди во Крлежа. Пролетта 1978 година во „Либер“ донесе ракопис со наслов „Крлежа – Хронологија на животот и делото“. Во „Либер“, книгата беше примена со одушевување. Добија и две многу поволни рецензии. Тие потпишаа договор со Ласиќ и веруваа дека пред себе имаат „ретко возбудлива книга“. Во книгата, пак, периодот по 1945 година беш штур. Од 400 страници од ракописот предаден на „Либер“, Ласиќ на пет страници директно ги цитирал информациите што ги добил од Крлежа во долгите разговори со него. Договорот со Ласиќ содржел клаузула дека за објавување на книгата е потребна согласност од Мирослав Крлежа со цитати од она што тој го кажал. Ласиќ, сепак, решително одби да му ги однесе на Крлежа споменатите цитати. Ова го налути Крлежа: „Впрочем, каде е Ласиќ? Зошто не доаѓа? Зошто се крие? Што напишал во таа своја книга кога го крие и ракописот и самиот себе?“ Крлежа го побарал целиот ракопис и имал право на тоа, бидејќи соработуваше во создавањето на книгата. Ласиќ стана „уште потврд“. Тој одби да го однесе ракописот. Во февруари 1979 година, Голдштајн, на покана на Крлежа, отишол да разговара со него. Крлежа најави дека „јавно и многу решително ќе протестира“. По повод Ласиќ и неговата книга, тој рече: „Богаму, дали тој ме зеде мене за прототип на режимец и опортунист“. Потсети дека има одговорност кон Лексикографскиот институт и кон 300-те луѓе кои се вработени таму. А потоа додаде зборови кои го објаснуваат неговото разбирање за својата улога: „Што тој (Ласиќ, Л.П.) сака од мене. Да одам на плоштад и да викам во ветерот, место да зборувам тивко и со тоа да бидам корисен“.

Што му остана на Мирослав Крлежа по 1971 година? Што се очекуваше од него? Јавен бунт против Тито? Дали отсуството на бунт може да се протолкува како согласност за смена на реформистичкото раководство во Хрватска?

Во јазот меѓу Крлежа и Ласиќ, меѓу својот интерес како издавач и неговата наклонетост кон Крлежа, издавачкиот совет одлучи да не ја објави книгата, иако таа веќе беше во подготовка.

Голдштајн вели (1982) дека и по толку години не му е јасно како Крлежа не сфатил дека „токму таа книга е потрајно афирмативна за него и за неговото дело отколку ласкавите панегирици“. На Крлежа, според Голдштејн, би тонот на Ласиќ да прозвучи како да доаѓа „од некаде горе, од неспорно високиот судиски пиедестал“. Но, Голдштајн смета дека Ласиќ со тоа „го прикрил својот страв да не биде идентификуван со голем полк на побожно обземени… Книгата на Ласиќ открива автор длабоко фасциниран од делото на Крлежа и неговата личност… автор кој, во својата фасцинација, е претерано разочаран од некои постапки на Крлежа, за кои поладнокрвниот, помалку заљубен пристап би нашол повеќе разбирање“. Крлежа, пак, со години читаше само пофалби за себе, не сакаше панегирци, но веќе не беше „ни слободен да слушне ниту еден критички збор за себе“. Така во спорот со Ласиќ „не знаеше да остане супериорен, над ваквите забелешки“.

„Либер“ не ја објави книгата на Ласиќ додека беше жив Крлежа. По смртта на Крлежа, тоа ќе го направи Графичкиот завод на Хрватска во 1982 година.

                                                       ***

Во прегледот на Ласиќ за историјата на објавувањето на неговата книга, постои едно место кое можеби најдобро ја објаснува суштината на расколот. Стануваше збор за две различни сфаќања за мисијата на интелектуалецот. Се осмелувам да кажам дека Крлежа го опседнувал Ласиќ до крајот на животот. Последното писмо до Крлежа го напиша откако во Скопје ја доби веста за смртта на Бела. Долго го носел во џеб и на крајот ѝ го предаде на реката Вардар.

Во над 200 писма што Станко Ласиќ ми ги испрати од Париз и Загреб за време на нашата петнаесетгодишна кореспонденција, Крлежа беше главна тема во многу од нив. . Беше опседнат со личноста и делото на Крлежа. Тој напиша за своите „луди мисли“ кои му ги претстави на Крлежа. Не ги објасни, но од реакциите на Крлежа може да се заклучи дека тие размислувања биле „револуционерни“.

Крлежа работеше на она што навистина остана трајно. Ниту Ласиќ во краен случај не го правеше спротивното. Тој се здоби со признание за неговата работа на Крлежологијата, а не за неговиот бунт во 1971 година. За првото Ласиќ доби високо признание. Добитник е на титулата Doctor honoris causa од Универзитетот во Загреб во 2015 година. Тој беше 98. добитник на оваа награда во последните 100 години. На свеченост во Амбасадата на Република Хрватска во Париз, за ​​време на мандатот на историчарот Иво Голдштајн, син на Славко Голдштајн, Ласиќ одржа говор под наслов „Благодарница на Станко Ласиќ“, што е негова автобиографија, но и биографија на неговата генерација. Во војната против фашизмот тие беа единствени. Тие се разидоа по 1945 година околу прашањето каде и како да се искористи стекнатата слобода.

Постхумно уривање на култот на Мирослав Крлежа

Како во сите времиња на пресврт, така и во времето по смртта на Јосип Броз Тито, се појавија разни политички струи. На продлабочената криза на југословенската држава и општество, партијата одговори со стратегијата „и по Тито – Тито“. Таа се врати назад и избра догма наместо демократизација. Меѓутоа, заедно со детитозацијата се одвиваше и процесот на демитологизација на Мирослав Крлежа.

                                                       ***

Отстранувањето на идолопоклонството од личноста и делата на Мирослав Крлежа го започна Станко Ласиќ за време на животот на Крлежа. Критичкиот однос на Станко Ласиќ кон личноста и делото на Мирослав Крлежа беше поздравен и од академската јавност. Иван Ловреновиќ напиша дека критичкиот пристап на Ласиќ кон Крлежа стои наспроти канонизацијата на Иво Андриќ во Босна и Србија. Оваа канонизација започна по Нобеловата награда на Иво Андриќ, а беше интензивирана во деведесеттите и трае до денес. Ниту Михаел Мартенс не ја избегна канонизацијата на Иво Андриќ во неговата многу фундаментална книга „Во пожарот на световите: Иво Андриќ – Еден европски живот“ (2020). Долгогодишен дописник на весникот „Франкфуртер алгемајне цајтунг“ од Белград, Мартенс на некои страници бил под влијание на усни извори во Белград (воздрженоста на Тито во однос на доделувањето на Нобеловата награда на Иво Андриќ, љубовта и бракот на Андриќ со Милица Бабиќ).

Но, неизбежно беше по смртта на Мирослав Крлежа да дојде до преиспитување на неговиот култ. Ова се совпадна со исчезнувањето на југословенската држава и комунистичкиот режим. Преиспитувањето отиде во негација и оспорување. Овој тип на преиспитување го поттикнал писателот Игор Мандиќ, поранешен крлежијанец. Тој го доведува во прашање односот на Мирослав Крлежа коно Тито. Според него, врз тој однос произлезе крлежијанството како еден вид духовно ропство во Хрватска. Објавува серија напади против Мирослав Крлежа во српските тиражни медиуми, кои ги заокружи со книгата „Збогум драг Крлежа“ (1988). Интересно е, меѓутоа, што токму во времето на ослободувањето од Крлежа како свој идол, Игор Мандиќ се приближува до Добрица Ќосиќ, кој во тоа време веќе има статус на татко на нацијата. Ќосиќ подоцна зборуваше дека по војната во 1990-тите, освен Дарко Худелист (кој имал 30 разговори со Ќосиќ за неговата книга „Мојот белградски дневник“ (2011), во Загреб би сакал да се сретне и со Игор Мандиќ.

                                                        ***

По прогласувањето на независноста на Хрватска, претставниците на интелектуалната елита во Хрватска, меѓу кои и биографот на Крлежа, Станко Ласиќ, ѝ сугерираа на новата политичка елита ориентација кон Европа и тоа преку културата. Тогаш повторно не се можеше без Мирослав Крлежа. Неговите литературни дела почнуваат да се објавуваат и да се вреднува неговото наследство. Во тоа време во Белград дојде хрватскиот крлежолог Предраг Матвејевиќ да разговара за перспективата на српско-хрватските односи со претставници на српската интелектуална елита. Во весниците цитираше дека сум му рекла: „Денеска недостасува Мирослав Крлежа“. На ова реагираше еден од водечките луѓе на белградската група Праксис, универзитетскиот професор по филозофија Љубомир Тадиќ, исто така во весниците: „Кому, добога, денес му недостига Мирослав Крлежа?“ Му одговори читател на весник со име и презиме непознато за јавноста: „Мене денес ми недостига Мирослав Крлежа“. (Продолжува)