Крлежа и крлежијанството како институција

Како појавата на романот на Добрица Ќосиќ „Далеку е сонцето“ требаше да биде пандан на огромниот опус на Мирослав Крлежа. Романот на Ќосиќ беше производ и на тимска работа

Како ориентација во интелектуалната елита, особено кај левоориентираната интелигенција, крлежијанството се појавува во првата Југославија. Се заснова на литературното дело на Крлежа и погледите на уметноста. Мирослав Крлежа стана неформална институција дури по 1945 година. Повторно врз основа на неговото книжевно дело. Генезата на крлежјанството и институционализираниот Крлежа е навистина единствен феномен во хрватската култура и значително се разликува од институционализацијата на Добрица Ќосиќ во Србија.

Добрица Ќосиќ најпрвин беше под влијание на Николај Велимировиќ, а потоа стана комунист. Така тој им се придружи на партизаните и остана во Србија во текот на целата војна. Почна да се појавува со свои текстови во антивоениот младински весник „Млади борац“. По војната дојде во Белград, каде што работеше во Агитпроп на ЦК на КПС на Србија. Наспроти граѓанската интелигенција, партијата создава свој интелектуалец од Добрица Ќосиќ, кој постепено станува нејзин мост кон граѓанската, национално ориентирана интелигенција. Тој се обидува да се оформи како писател. Во тоа настојување учествуваат писатели, книжевни теоретичари и историчари. Добрица Ќосиќ до крајот на животот својот книжевен наратив го поистоветуваше со политички наратив. Многубројните политички настапи ги започна со: „Јас како писател“.

За книжевното творештво на Добрица Ќосиќ секако беше потребна дарба, но тоа е и производ на тимска работа. Самиот Ќосиќ ја истакна големата улога на поетот и романсиер Оскар Давичо во создавањето на неговиот прв роман. А Исидора Секулиќ му кажуваше на Радован Зоговиќ дека таа била 13. редактор на ракописот на романот „Далеку е сонцето“.

Појавата на првиот роман на Добрица Ќосиќ беше опсипана со големи признанија и популаризација: вклучување во училишната лектира, бројни изданија и високи тиражи, драматизација, екранизација.

Споредбата помеѓу Мирослав Крлежа и Добрица Ќосиќ, како и споредба на Добрица Ќосиќ со словенечкиот интелектуалец Душан Пирјевец, потврдува дека создавањето национални идентитети значително се разликува на ниво на елити. Ова го објаснува и појавувањето на Добрица Ќосиќ, кој – заедно со Никола Пашиќ – одигра важна улога во историјата на Србија во 20. век.

На почетокот на 60-тите, Добрица Ќосиќ беше на страната на Јосип Броз Тито и Александар Ранковиќ во поделбата на раководството на партијата околу натамошната ориентација на југословенската држава. Тој се залагаше за унитарна и централизирана Југославија со единствена партија како сврзно ткиво. Од таа гледна точка, тој го доведе во прашање постоењето на југословенските републики. Нема да помине долго време за да се стекне со статусот татко на нацијата во Србија. Тоа ќе се случи по смената на Александар Ранковиќ од партиското и државното раководство на Југославија во 1966 година.

***

Истапувањето на Добрица Ќосиќ на седницата на ЦК на СК на Србија во 1968 година дојде по смената на Александар Ранковиќ и даде основа за статусот на Добрица Ќосиќ како заштитник на српскиот народ и неговите интереси.

Овој говор на Добрица Ќосиќ не му избега на вниманието на Мирослав Крлежа. Во дневните белешки на Крлежа тој пишува: „Кога Добрица Ќосиќ ги испраќа своите прогласи, посланија, меморандуми до партијата, тој зборува директно до српскиот народ, Социјалистичкиот сојуз или писателите итн., значи тој го предупредува јавното мислење на Србија дека татковината е во опасност, дека Србија ја изгубила Првата, а сега е на пат да ја изгуби и Втората светска војна. Дека е загрозен опстанокот на српскиот народ, дека на Србите им се закануваат Хрватите, дека Јасеновац е најголемиот српски град со 800.000 српски гробови итн. Тој е трагичар кој пишува драми за на сцената да покаже како усташите (Хрватите) ги палеле српските цркви и во оваа смисла со години дејствува народно единствено, смирувајќи ги страстите. Тука нема жанковизам да се бунтува. Тоа само се слуша, само кружат муабети дека Добрица Ќосиќ уште еднаш им испратил абер на везирите, нека размислат малку боговите и везирите на социјализмот каде пловат бродовите… – необична појава за проценка на околностите и односите“.

***

Ниту Станко Ласиќ не очекуваше дека Крлежа „ќе оди подалеку во својот процес и ќе произведе резултати кои одат до самиот врв на неговиот опус“. Станува збор за третата книга „Банкет во блитва“, за „Знамиња“ и некои делови од дневничка проза. Тоа се оние пасуси во кои речиси и да нема лични или социјални анегдоти, туку доминира безнадежноста, стравот, безизгледноста, гадењето, заморот“.

Шеесетите беа и години на професионализација на работата на Лексикографскиот завод. Крлежа донесе млади, стручни луѓе во Заводот. Како што пишува Влахо Богишиќ, тој живее со сопругата Бела, драмска првенка на Националниот театар, „во простран кат на граѓанска вила, на затскриен дел од загрепскиот рид, спроти горноградските ведути“. Престојува на Бриони. Често и долго разговара со Тито. Во вилата „Бистрица“ на алпските падини се чувствува слободен – „ни функционер, ни должник“. Тој ги избегнува водечките улоги во институциите, но самиот тој е институција.

Според Крлежа, дискусијата за јазикот не може да се одвои од историјата, бидејќи тоа би било како математика без бројки. И тој веруваше дека генерациите на хрватската младина не ја знаат хрватската историја

Тоа е и време на навестувања за понатамошна модернизација и демократизација на Југославија. Имаше критики за Службата за државна безбедност поради тоа што се става над општеството. На бранот на либерализација, по смената на Александар Ранковиќ од партиското и државното раководство на Југославија, во Хрватска се појави Декларација за хрватскиот литературен јазик. Крлежа беше потписник на Декларацијата и воедно член на ЦК на СК на Хрватска. Имаше намера да напише книга за јазикот, но до тоа нема да дојде. Расправата отиде во друга насока. Се загуби меритумот на расправата – уставната положба на јазикот. Проблемот е политизиран. Предлогот за размислување во Белград беше одговор на Декларацијата. Се вршеше притисок врз Крлежа да го повлече потписот од Декларацијата.

***

Пред да отиде кај Тито да го извести дека ќе поднесе оставка од членството во ЦК на СК Хрватска, но дека нема да го повлече потписот од Декларацијата, Крлежа го посети Централниот комитет на Србија. Тој беше примен од претседателот на Добривоје Боби Радосављевиќ, заедно со неговите најблиски соработници. Со голема почит. И самиот Радосављевиќ во младоста беше под влијание на идеите на Крлежа. Сега пред себе имаше стар човек, кој тешко се движеше и беше изморен од патувањето со автомобил од Загреб до Белград. Тој го информираше Крлежа што се прави во Белград во врска со Предлогот за размислување. Тој го имаше предвид поширокиот политички контекст. По Брионискиот пленум (1966), партијата беше соочена со предизвикот за либерализација на општеството. Партиската база, пак, побара дури и обновување на Голи оток за потписниците на Декларацијата и Предлогот за размислување. Крлежа зборуваше кратко. Тој рече дека проблемот со јазикот останува.

***

За јазичниот конфликт од 1967 година се напишани повеќе историографски трудови. Тие доминантно ја анализираа едната страна во конфликтот. Од тие трудови исто така не се гледа меритумот на судирот. Проблемот беше блокиран, но не беше решен. Тој ќе излезе на површина дури по распадот на југословенската држава и создавањето на нови национални држави, како во науката за јазикот, така и во јазичната практика.

***

Дневните белешки на Крлежа јасно го покажуваат неговиот однос кон Декларацијата. По реакцијата на поетот Оскар Давичо од позиција на интернационализам, Крлежа забележува: „Југославија е мала Европа – Европа со повеќе националности и се стреми да изгради демократска и централизирана заедница која би се засновала на партиципација“.

Поопширен е освртот на Крлежа на критиките на Милош Жанко за Декларацијата. Спротивставувајќи се на Декларацијата, Жанко се повика на дефинициите на Крлежа за „негативното, клерикално, аристократско, филистинско, малограѓанско хрватство“. Според Крлежа, „хрватството до денес не е социјалистички дефинирано, како ни српството. (…) Што се однесува до хрватството, јас донекаде се обидов, предизвикувајќи хистерични отпори, но оваа бескомпромисна постапка во разобличувањето на националното идолатрија никој не ја примени решително и доследно“.

Според Крлежа, дискусијата за јазикот не може да се одвои од историјата, бидејќи тоа би било како математика без бројки. И тој веруваше дека генерациите на хрватската младина не ја знаат хрватската историја. „Во текот на деветнаесеттиот век, седумдесет проценти од граѓаните на оваа земја беа национална непознатица. Денешната младина, на пример, нема поим за ништо што се случуваше во Хрватска од распадот на Австрија до почетокот на Втората светска војна во 1941 година, таа исто така нема поим и што се случувало во Хрватска од времето на Јозефина па преку 1948 – 1968 – 1918. Три поглавја од хрватската историја, секое опфаќа триесет години, од наполеонските војни до Јелачиќ и окупацијата на Босна и од Спогодбата до колапсот, претставуваат епизоди во наставната програма, како овој период да не бил особено важен за формирањето на хрватската национална свест. Педесет години бубање по гимназиите – негативни резултати. „До 1918 година беше Австрија“, а што беше тоа што се викаше се викаше Австрија, денес за тоа никој нема поим. За периодот од почетокот на Првата светска војна во 1914 година до НВ СХС, до Кралството СХС, до 6 јануари до Кралството Југославија (1918-1941 година), не се знае многу, речиси ништо. Во војната колеше фашизмот, фашизмот беше ликвидиран од НОБ, а поимите австријанство, франковиштина, усташтво, а по малку и хрватство се наставни синоними.

***

Како што генијалноста на Мирослав Крлежа го притискаше малиот хрватски народ кој час го одбиваше, час му се враќаше, така притискаа и неговите необјавени ракописи, како да се плашеше „да не го затрупаат“. Тој му рекол (во 1968 година) на Енес Ченгиќ: „Ова се десетици килограми хартија што ги напишав, останува она што не е пречкртано. Можеби еден ден сето тоа ќе биде објавено. Но, секако не во мојот живот. Но, сè треба да се преработи, а јас веќе немам сила“.

Во изборот на дневниците на Крлежа од 1960-тите, Богишиќ за прв пат го вклучува Тестаментот на Мирослав Крлежа, писател, напишан во Загреб на 14 јуни 1968 година. Оваа верзија на тестаментот требаше да биде конечна. Крлежа го пишува тестаментот „како во пресрет на второто патување во Русија за секој случај, т.е. во случај на моја смрт“. Во тестаментот има две теми: сопругата Бела и необјавените ракописи. Сè што поседуваше, а тоа беа најмногу авторски права, ѝ го остави на Бела, која „од 1917 година до денес, од првата војна, па сѐ до ова лудило по дваесет години, беше покрај мене. Не беше ниту лесно ниту едноставно, а имаше и ситуации кога немав никој друг освен Неа.

Што се однесува до необјавените ракописи, ги оставам во целосен неред, повеќе од тоа, во хаотична збрка, свесен дека не постои човек кој може да се снајде среде оваа нашкрабана хартија. Кога би се запалило сето ова, што според мое длабоко убедување би било најмудрото, знам дека тоа е мојата залудна желба, која никој жив нема да сака да ја исполни, иако тоа би било единственото остварување на оваа моја последна волја, која, за жал, не ја претворив во акција, залажувајќи се дека има уште време за тоа, но тоа не се случи“.

За среќа, ништо не беше изгорено: пред генерации крлежолози, допрва претстои дешифрирање, подготовка и објавување на ракописите на Крлежа. (Продолжува)