Кралот Александар сакаше да ја ампутира Хрватска

Егзекуцијата на хрватските претставници во Народното собрание и на Стјепан Радиќ беше подготвувана во јавното мислење. Таа беше широко прифатена како почеток на крајот на Југославија. Ова дури ќе го доведе кралот Александар до идеја за ампутација на Хрватска

Латинка Перовиќ, која почина на 12 декември 2022 година на 89 години, е последната, така да се рече „сфинга“ на југословенската и српската политика. Историчарка по професија на почетокот од 1970-тите заедно со Марко Никезиќ беа на чело на Сојузот на комунистите на Србија за по само неколку години да бидат брутално отсранети од Јосип Броз Тито и српските тврдокорни структури по обвинување за либерализам. Тие мораа да заминат како што заминаа и Савка Дапчевиќ-Кучар и Мика Трипало, предводниците на Хрватската пролет. Во Македонија тоа им се случи на Крсте Црвенковски и Славко Милосавлевски.

Таа не се сомневаше дека Србите се најмногу виновни за распадот на сојузната држава. Колективната недоверба во демократските процедури зад кои уставот со своите ограничувања на волјата на мнозинството се криеше грижата за судбината на луѓето кои ќе останат малцинство во новоформираните држави по распадот на Југославија. 

Нејзините зборови силно одекнуваа на просторите на поранешната држава која се распадна. Анализите на Латинка Перовиќ беа брилјантни, остри и лишени од секаква патетика. Денешните настани таа ги објаснуваше на свој начин со случувањата во минатото, во 19. и 20. век. Во неколку продолженија ќе објавиме интервјуа на Латинка Перовиќ дадени во последниве 6-7 години. Тоа се неверојатни анализи собрани од еден исклучителен ум.

Овој фељтон го почнавме со подолгото интервју што Латинка Перовиќ му го даде на Драган Штављанин, уредник на надворешната рубрика на Балканскиот сервис на Радио Слободна Европа во 2018 година. Многу работи од оние што се случуваат денес ќе ви бидат појасни од историската анализа на Латинка Перовиќ.

* * * * *

Новата држава започна со огромни, еуфорични надежи за иднината. Меѓутоа, историчарката Жан Мари Чалиќ смета дека југословенското обединување во 1918 година всушност дошло предоцна. Србите, Хрватите и Словенците веќе имаа формирани нации и од самиот почеток немаше јасен договор за тоа што треба да ја обедини новата југословенска нација – заеднички јазик и култура, како во Германија и Италија, или државна традиција, како во Франција. И во таа смисла, како што истакнува Чалиќ, Југославија можеби се распаднала уште пред да биде основана.

Знаете што, нацијата е секогаш конструкција, но она што ја прави Југославија сложена се различните нивоа на интеграција што ги постигнаа југословенските народи. Нема сомнение дека Србите, Хрватите и Словенците влегоа во Југославија како формирани нации со свои цели, интереси и околности кои ги натераа да се најдат заедно.

Таа формирана свест може да биде и предност и товар.

Така е, а има и други народи кои стигнаа до статус на нации во југословенските рамки. Значи, ја имате Југославија, и првата и втората, како една рамка во која беше завршена интеграцијата на поединечни народи, што доведе до барање нови решенија. Но, Југославија е суштински поделена меѓу тие два концепта: проблемот на односот помеѓу централизирана, унитарна и сложена држава која  минимумот на заедништво го сведуваше на нешто што би било прифатливо за сето она кон што се стремеше другата Југославија. Значи, неа ја растопи тој притисок кон централизација и унитаризација.

Фрањо Туѓман на почетокот на 1990-тите рече дека во времето на распадот на Хабсбуршката монархија, речиси целата хрватска интелигенција била „едноставно опседната со Југославија“, дека нејзината опседнатост „имала свое оправдување“, дека обединувањето на Хрватите со Србија во 1918 година.„ги спаси хрватските земји од понатамошно дробење и поробување“. Да не беше тоа, според Туѓман, Србите, кои во тоа време ја држеа тнр. Република Српска Краина, овие претензии би ги постигнале уште пред речиси 100 години.

Ваквиот став е во спротивност со приговорот на лидерот на Хрватската селанска партија, Стјепан Радиќ, дека Хрватите се втурнале во Југославија и се изгубиле во неа, како „гуски во магла“. Дали Хрватите навистина „брзаа како гуски во магла“ и имаа преголеми очекувања?

Радиќ го кажа тоа околу ставот да се оди во Белград и да се потпише Актот за обединување на 1 декември 1918 година без претходна одлука во Хрватска. Тој посочи дека тоа скапо ќе ги чини Хрватите и севкупните односи во Југославија. Несомнено е дека во тие внатрешни и меѓународни околности на крајот на Првата светска војна – вклучително и промената на односот на силите по Октомвриската револуција (1917) – Југославија беше едно решение. Србија, а особено Радикалната партија и Никола Пашиќ, како водечки политичар во војната и во повоената држава, го направија она што беше можно во тоа време.

Затоа е многу сложено да се критикува таа одлука од гледна точка на понатамошен развој и процесите кои доведоа до интеграција на народот и опстанок во една држава кои не би биле пречка за таа интеграција туку би била зачувана. Проблемот беа прво економските разлики, потоа политичките разлики и трето, како што зборуваше Јован Цвијиќ (српски географ и етнолог), разликите во менталитетот. Тоа се тешкотиите што ја следеа првата Југославија, таа сепак се распадна во ситуација кога никој не сакаше да ја брани одвнатре, но беше поделена и однадвор. За бавноста на тие историски процеси говори и тоа што се обнови, што продолжи да постои уште половина век.

Но и за жилавоста на југословенската идеја.

Да, и за жилавоста на идејата.

Цело време зборуваме за Србите, Хрватите и Словенците, како три народи кои беа признати, што е малку неправедно, но што е со другите? Црногорците кои имаа своја држава која се стопи во Србија, Македонците, муслиманите, подоцна Бошњаци, Албанците, кои беа многубројни, но беа третирани како малцинство. Значи, останатите очигледно беа народи од втор ред, без големо влијание. Додуша, кралот Александар ја користеше Југословенската муслиманска организација на Мехмед Спаха во разни комбинаторики.

Па, добро, сите тие одлуки што беа донесени во Црна Гора, во Војводина, во Босна, пред Актот за обединување, зборуваат за брзање да се заокружи државата. Таа поминува уште многу долг период во решавањето на своите гранични прашања, во потрагата по обликот на државата, во појавата на републикански и федерални идеи, така што тоа е процес што ја следи Југославија и нејзината внатрешна консолидација е многу тешка, постои многу насилство во државата, многу паравоени формации.

​

Кога зборувате за насилство, на создавањето на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците му претходеше обединувањето на Србија и Црна Гора, што и денес предизвикува контроверзии. Тоа е историски чин за Србија и Србите во Црна Гора по кој копнееле со векови. Од друга страна, за многу Црногорци тоа беше окупација.

Тоа беше во суштина анексија, која ќе се врати подоцна во историјата и полека ќе доведе до нејзина ревизија преку референдумот (2006) и обновувањето на државноста. На крајот, самата Црна Гора веќе беше држава, како и другите југословенски републики, а Југославија беше еден вид нивна заедница што бирократскиот систем не можеше да ја амалгамизира и да ја претвори во нова нација.

Договорот Цветковиќ-Мачек дојде предоцна и под притисок на настаните во Европа. Регентот, кнезот Павле, се плашеше од преседанот од Словачка и прогласената независност под притисок на Хитлер, се плашеше од такви сепаратистички потези. Затоа изнуди договор меѓу Србите и Хрватите

Значи, поделбите постоеја во Црна Гора, Војводина и Босна, а тие го следеа развојот на првата Југославија, која не успеа да ги реши, што доведе до драматичниот настан со убиството на хрватските политички претставници во Народното собрание (во 1928 година).

Ако се вратите на изворите, ќе видите, од една страна, дека во јавното мислење убиството било подготвувано, но дека егзекуцијата на хрватските претставници и на Стјепан Радиќ била широко прифатена како почеток на крајот на Југославија и длабоко разочарување во таа земја. Ова дури ќе го доведе кралот Александар до идеја за ампутација на Хрватска.

Пратеникот на радикалите Пуниша Рачиќ го убива Стјепан Радиќ и уште неколку хрватски пратеници. Колку беше сериозна идејата на кралот Александар за ампутација на Хрватска затоа што тој на крајот ги искористи овие настани како причина да воведе диктатура во 1929 година во име на зачувување на државата?

Изворите се различни во овој поглед, но ако ги прочитате мемоарите на Светозар Прибиќевиќ (клучен српски политичар во Хрватска), еден од важните актери во создавањето на Југославија, тој ги цитира своите разговори со кралот, кому му вели: „Но, Ваше Височество, тоа нема да може да биде меѓународно верификувано“. Ова му го кажуваат и други претставници, тоа било некаде пред смртта на Радиќ. Радиќ е во Загреб откако бил ранет и на идејата за ампутација реагира со многу пророчки зборови: „Не можеме да се делиме, а да не се испотепаме, бидејќи сме многу измешани“.

Дури и во случај на ампутација?

Па, токму во случајот со ампутацијата, така што до неа не дојде, туку дојде до диктатурата, потоа до реакција на диктатурата преку сепаратистички акции, дојде до убиството на кралот Александар (атентатот во Марсеј во 1934 година), што сето тоа зборува за длабочината на потресот и контрадикторностите.

Во овој дел за првата Југославија, интересен е договорот Цветковиќ-Мачек од 1939 година за создавање на Бановина на Хрватска, како обид за решавање на хрватското прашање. На некој начин тоа е предвесник на идејата што се појави во 1980-те за асиметрична федерација, односно за асиметрични решенија, но да не навлегуваме во деталите на тој договор. Што ќе се случеше со Југославија да ја немаше Втората светска војна? Дали таа воопшто можеше да преживее?

Договорот Цветковиќ-Мачек дојде предоцна и под притисок на настаните во Европа. Кнезот Павле (регент по убиството на кралот Александар во Марсеј во 1934 година, бидејќи престолонаследникот Петар II беше малолетен) се плашеше од преседанот од Словачка (прогласена независност под притисок на Хитлер по нацистичката окупација на Чехословачка), се плашеше од такви сепаратистички потези. Затоа изнуди договор меѓу Србите и Хрватите. Сепак, треба да се имаат предвид многу сложените реакции на тој договор, кој доби поддршка од речиси сите делови на земјата со идејата за федерализација на Југославија, која практично го отфрли централистичкото уредување. Србија, пак, реагираше со создавање на Српски културен клуб (собир на интелектуалци и политичари кои бараа формирање на посебна српска единица и беа против договорот Цветковиќ-Мачек).

Ако ги читате мемоарите на Михајло Константиновиќ, кој всушност беше архитект на тој договор, ќе видите дека се консултира со водечки луѓе и како во тој разговор Слободан Јовановиќ (еден од основачите на Српскиот културен клуб) му вели: „Подобро беше да се договориш со Германците отколку со Хрватите, бидејќи ако Хрватите имаат своја единица, мора да ја имаат и Србите, а каде се тогаш тие фатални граници кои секогаш се проблем на тие разграничувања“.

Тоа прашање беше поставено и во 1980-те.

Тука е и владиката Николај Велимировиќ, кој вели: „Треба да запреме ако сакаме да ја спасиме државата“.

И Пашиќ секогаш сакал српска држава. Но, во тие проучувања беше занемарена реакцијата на оние политичари во Србија кои не беа анационални, туку, како што велат Полјаците, критички патриоти. Го имате, на пример, Стојан Протиќ, еден од креаторите на Радикалната партија, кој на тој ригиден централизам реагира со идејата за автономија. Тој вели дека Југославија не може да се развива со целосно укинување на сите историски разлики со тоа што ќе ги натера граѓаните на Југославија од Триглав до Гевгелија да се облекуваат во пеленгире – тоа се оние големи долги кошули. Значи, ја имате републиканската идеја во Србија, почетокот на расправата во комунистичкото движење од 1923 година. Идејата за федерализација на Југославија преовладува и, всушност, од неа излегуваат најподелените српски комунисти, како што е Сима Марковиќ со идејата за единствена југословенска нација во иднина. (Продолжува)