Југославија беше полесно да се замисли отколку да се оствари

Југословенските народи не можеа да го избегнат фактот дека на почетокот на југословенската држава, тие во суштина не се познаваа доволно едни со други. или дека се потребни некои други претпоставки за заеднички живот во една држава

Латинка Перовиќ, која почина на 12 декември 2022 година на 89 години, е последната, така да се рече „сфинга“ на југословенската и српската политика. Историчарка по професија, на почетокот од 1970-тите заедно со Марко Никезиќ беше на чело на Сојузот на комунистите на Србија, за по само неколку години двајцата да бидат брутално отстранети од Јосип Броз Тито и српските тврдокорни структури со обвинувања за либерализам. Тие мораа да заминат како што заминаа и Савка Дапчевиќ-Кучар и Мика Трипало, предводниците на Хрватската пролет. Во Македонија тоа им се случи на Крсте Црвенковски и Славко Милосавлевски.

На Шестиот конгрес на Сојузот на комунистите на Србија, во ноември 1968 година, беше избрана за секретар на Централниот комитет на Сојузот на комунистите на Србија со само 35 години, со што стана најблизок соработник на претседателот на ЦК СКС, Марко Никезиќ.

За целото време кога работеше во политичката елита, особено во 1971 и 1972 година, таа беше осомничена за антисоветизам и западњаштво и оспорувана за нејзиното противење на репресивни мерки, а особено за дијалогот што го водеше со критички ориентирани интелектуалци од Српското книжевно друштво. Поради неприфаќањето на конзервативниот курс на Тито во 1972 година и либералниот однос кон неистомислениците и медиумите, Марко Никезиќ и Латинка Перовиќ беа политички стигматизирани за време на четиридневните разговори со раководството на партијата и поднесоа неотповиклива оставка во октомври истата година. Две години подоцна е исклучена од СКЈ, по неколкучасовно испрашување пред Комисијата на ЦК, каде што одби да прифати вина („самокритика“) за нејзината работа како секретар на ЦК на СКС.

Откако беше исфрлена од јавниот и политичкиот живот и во текот на повеќегодишната медиумска кампања против неа, таа се посвети на научната работа. Докторираше во 1975 година на Факултетот за политички науки на Универзитетот во Белград. Истата година се вработува во Институтот за историја на работничкото движење, подоцна Институт за поновата историја на Србија. До 1983 година ѝ беше забрането да објавува трудови. Објави 22 монографии.

За време на постјугословенските војни, таа беше една од најистакнатите критичари на големосрпскиот национализам и воената политика. Таа не ја бараше основната причина за спуштањето во варварство, злосторства и омраза во личните носители на моќ, туку во длабоките структурни проблеми на општеството. „Никогаш не ја објаснував Србија со Милошевиќ, туку Милошевиќ со Србија“, рече таа. Таа смета дека Србија мора да се посвети на својот развој, модернизација, да се откаже од големодржавната програма и да се концентрира на развојот на реалната држава и општество. Таа смета дека владеењето на правото, граѓанското општество, либералните реформи засновани на западниот модел и европската ориентација се крајна хуманитарна цел и предуслов за извлекување на Србија од заостанатост.

Иако нејзината политичка кариера беше обележана од Југославија и врзана за неа, како историчар, Латинка Перовиќ најмногу ја интересираше Србија – нејзиното минато и сегашност. За разлика од многу други, причините за распадот на Југославија таа ги бараше првенствено во Србија: сосема конкретно, во домашната колективна неспособност да согледа што се заеднички интереси и потоа да работи рационално, доследно и упорно на нивно исполнување.

Таа не се сомневаше дека Србите се најмногу виновни  за распадот на сојузната држава. Колективната недоверба во демократските процедури зад кои уставот со своите ограничувања на волјата на мнозинството се криеше грижата за судбината на луѓето кои ќе останат малцинство во новоформираните држави по распадот на Југославија. Србите како да се плашеа дека другите ќе се однесуваат кон српското малцинство онака како што тие, односно самите Срби, планираа да се однесуваат кон малцинствата во Србија.

Нејзините зборови силно одекнуваа на просторите на поранешната држава која се распадна. Анализите на Латинка Перовиќ беа брилјантни, остри и лишени од секаква патетика. Денешните настани таа ги објаснуваше на свој начин со случувањата во минатото, во 19. и 20. век. Во неколку продолженија ќе објавиме интервјуа на Латинка Перовиќ дадени во последниве 6-7 години. Тоа се неверојатни анализи од еден исклучителен ум.

Овој фељтон ќе го почнеме со подолгото интервју што Латинка Перовиќ му го даде на Драган Штављанин, уредник на надворешната рубрика на Балканскиот сервис на Радио Слободна Европа во 2018 година. Многу работи од оние што се случуваат денес ќе ви бидат појасни од историската анализа на Латинка Перовиќ.

* * * * *

Колку идејата на југословенството, која се појави во средината на 19. век, беше просветителски идеал, борбен симбол на сè што е напредно, рационално, хуманистичко во борбата против бедата и заостанатоста, израз на романтични аспирации за национална еманципација и слобода во имитација на други национални идеи, како оние за обединување на Германија и Италија – а колку е одбранбена стратегија да се спротивстави на големите сили и да се сочуваат од асимилација?

Од она што го формулиравте во прашањето, се гледа дека идејата за единство на југословенските народи имала различни значења низ историјата. Пред сѐ, самиот факт дека Јужните Словени живееја во рамките на две империи – отоманската и австроунгарската – многу влијаеше на генералната ориентација кон заедничка ослободителна борба. Во исто време, тој живот во различни империи на некој начин ја забрза националната кристализација на јужнословенските народи, без разлика на нивните многубројни сличности, пред сè во јазикот, што Вие го вклучувате во таа фаза на романтизмот. Имено, постојат верски разлики, потоа во сфаќањето на националниот идеал, како и разлики во националната идеологија.

Тоа се два различни културни и историски кругови и разликите што произлегуваат од нив се чувствуваат дури и кај српскиот народ: од една страна се Србите во Унгарија, а од друга, Србите во Отоманската империја, подоцна во Кнежеството Србија. Сакам да кажам дека оваа ослободителна идеја беше важна до почетокот на Балканските војни, а исто така и до Првата светска војна.

Никола Пашиќ во еден многу важен документ создаден кон крајот на 80-тите години на 19. век, вели дека дури и да се случи Србите и Хрватите да се најдат во една држава, српскиот народ би имал право на хегемонија поради нивната приврзаност кон Источната црква, православието и Русија

Ќе дојдеме до тој период, би сакал да се задржам на оваа почетна фаза на идејата за југословенство и Илирското движење. Пошироката јавност малку знае дека главни поддржувачи на идејата беа хрватските интелектуалци собрани во Илирското движење и дека Србите на почетокот биле дури и сомничави, верувајќи дека зад тоа стои планот на Ватикан за преобратување на православните, поткрепувајќи го тоа со примерот дека еден од главните протагонисти на Илирското движење беше свештеникот Јосип Јурај Штросмаер. Дали ова беше главната причина за скептицизам во српскиот национален корпус, освен во времето кога принцот Михаило беше загреан за Илирското движење или тоа може првенствено да се објасни со ставот дека ослободувањето на териториите населени со Срби и проширувањето на Србија е главна национална цел Белград?

Оваа идеја за собирање на српските земји е доминантна уште од програмата на Гарашанин во 1844 година (Илија Гарашанин, српски државник, автор на српската национална програма „Начертаније“). Врз неа се засноваат политички програми, се организираат партии кои се залагаа за српска држава која би ги вклучила сите територии каде што живее српскиот народ. Во исто време, политичките лидери во Србија во 19. век беа сомнителни спрема идејата за јужнословенско единство.

Додуша, Никола Пашиќ (лидер на Радикалната партија и долгогодишен српски и југословенски премиер) го сакаше тоа обединување, но не сметаше дека српското име и српската идеја треба да се жртвуваат во ново име и југословенска идеја. Јован Скерлиќ (книжевен критичар) се залагаше за културно единство. Затоа, тоа е една фаза кога се искристализираат националните програми, се зборува за ослободување од Турците и Австроунгарската империја.

На почетокот на Првата светска војна, програмата на српската влада за обединување на сите Јужни Словени веќе беше јасна, но набрзо беше формиран Југословенски комитет (политичко тело во кое имаше хрватски, словенечки и српски политичари во Австро-Унгарија, која работеше на обединување на државата со Србија и Црна Гора).

Декларацијата од Крф (првиот заеднички акт на Владата на Србија и Југословенскиот комитет, објавен на 20 јули 1917 година) веќе смета со заедничка држава, но со различни очекувања од неа, со различна форма на владеење, особено со усвојувањето на Уставот.

Знам дека во историографската наука е нагласена оваа идеја за единство и блискост на јужнословенските народи. Меѓутоа, врз основа на моето истражување, сметам дека југословенските народи – со тие благородни стремежи на сродство, поврзаност, единство, особено според империјалните рамки во кои се наоѓале – не можеле, се разбира, да го избегнат фактот дека на почетокот на југословенската држава, тие во суштина не се познавале доволно едни со други, или дека се потребни некои други претпоставки за заеднички живот во една држава

Пред да кажеме нешто за создавањето на првата Југославија, би сакал да се вратам во 19. век. Значи, идејата на југословенството не беше единствената. Тогаш во Хрватска беше формирана Партијата на правото на чело со Анто Старчевиќ, која беше против заедничката држава на Јужните Словени и за формирање независна хрватска држава. Постоеше и таканаречената „тријалистичка концепција“, пред сѐ во Словенија, која се залагаше за формирање на посебен словенски ентитет во австроунгарската монархија како трет, еднаков на Германците и Унгарците. Во Србија многумина размислуваа за нејзино проширување, а не за заедничка држава. Што беше пресудно за да надвладее југословенската идеја, дали беа меѓународните околности, пред сѐ избувнувањето на Првата светска војна и начинот на кој таа заврши?

Создавањето нации е дел од европскиот процес. Како што кажавте, околу формата на обединување се појавија различни идеи, програми и политички сили, но на крајот на Првата светска војна одлучи односот на силите и Југославија беше создадена како резултат на неколку од овие историски факти.

Претходно беше формирана држава на Србите, Хрватите и Словенците (на територијата на поранешната Австро-унгарска империја пред обединувањето со Србија), која, според некои истражувања, имала и територија и население, но не била призната не само поради опасноста од Италија, туку во голема мера неа ја попречуваше политиката на српската влада, Дворот, Никола Пашиќ, за на крајот да се создаде југословенска држава со сите контроверзии што ги носеше претходната историја.

Спомнавте различни програми, но ќе ви кажам дека Никола Пашиќ во еден многу важен документ – „Слогата на Србо-Хрватите“ – кој е создаден кон крајот на 80-тите години на 19. век, вели дека дури и да се случи Србите и Хрватите да се најдат во една држава, српскиот народ би имал право на хегемонија поради нивната приврзаност кон Источната црква, православието и Русија. Истовремено го имате, на пример, Иван Цанкар (словенечки писател) кој во 1913 година – во времето на Балканските војни и на прагот на Првата светска војна – зборуваше за единството на јужнословенските народи како политичко единство, за можноста за една држава, но и дека во културата тие особености и разлики би морале да се зачуваат. Се разбира, тоа е она што практично се случува во историјата, Словенците со помош на јазикот се одржуваат, се конституираат, два пати носат одлука за Југославија, така што има некои сложености кај секој од овие јужнословенски народи што ги внесоа во Југославија.

Затоа, наместо да ја третираме Југославија како утопија, јас припаѓам на онаа школа во српската историографија која ја разложува Југославија и гледа кои биле нејзините противречности и каде недостигаа механизми некако да се разрешуваат. (Продолжува)