Германците го респектираа Тито

Словенечкиот историчар Јоже Пирјевец најде големо признание за Тито во германските извори. Германците велат: „Ако го фатиме – иако сè уште нема чин маршал – ќе го прогласиме за маршал, ќе го третираме како маршал, од две причини: Тој создаде моќна армија и тој создава држава“

Аспирациите на хрватските претставници кон федералистичкиот концепт во Белград беа третирани како сепаратизам. Таа идеја за федерализам формално и декларативно е воспоставена на Второто заседание на АВНОЈ во 1943 година, на кое беше основана втората Југославија. Сепак, и после тоа имаше идеи на Рузвелт и Сталин за создавање на независна Хрватска. Черчил му рекол на својот министер за надворешни работи, Ентони Идн, дека Рузвелт му кажал оти Хрватите и Србите немаат ништо заедничко и дека е смешно да се принудат да живеат заедно. „Претседателот смета дека Србија треба да се формира како независна држава, а Хрватска под старателство“, рекол Черчил.

Колку овие идеи беа сериозни, имајќи предвид дека гореспоменатите државници го поддржуваа партизанското движење и Тито?

По искуството од првата Југославија, особено српско-хрватските односи, потоа создавањето на НДХ како квислиншка држава, геноцидот врз Србите – се појавуваат такви размислувања, вклучително и ставот на Рузвелт дека Хрватите и Србите не треба да бидат во една држава како два антагонистички народи.

Има и интересни сеќавања на критичките интелектуалци во втората Југославија. Така, Александар Тишма (српски писател) во својот дневник пишува дека идејата за обновување на Југославија им помогнала на Хрватите да се заштитат од одмаздата на Србите, но ги спасила и Србите од сопствената одмазда против Хрватите.

Август Цесарец (хрватски писател) се залагаше за Југославија, која нема да биде нова Австро-Унгарија. Тој укажа на важноста од поврзувањето на Србите и Хрватите преку народноослободителната борба и обновувањето на Југославија како федерација со изменета форма на држава и републики.

Значи, тоа е историја со голема драма во која го барате најрационалното решение.

За момент да ја анализираме позицијата на Рузвелт. Што значеше неговата изјава „дека тие два антагонистички народи тешко можат да живеат заедно“? Дали тоа подразбира посебна хрватска единица под некакво старателство? Што би се случило со остатокот од Југославија во таквите концепции?

Не можам концизно да ви кажам каква беше аргументацијата, освен дека тоа беше едно гледиште. Ќе спомнам пример од Првата светска војна кога Пашиќ испрати групи интелектуалци во земјите од Западна Европа да агитираат за создавање држава. Јован Жујовиќ (антрополог и претседател на Српската кралска академија) беше во Франција каде што разговараше со министерот за надворешни работи, кој покажа скептицизам, велејќи: „Чекај, како ќе создадеш држава во која населението ќе се разликува по верска ориентација и, второ, како ќе создадете држава во која ќе се обидете да го протурката секој српски граѓанин во нејзините граници?“ Потоа му спомна споредба: „Па, чекај, си видел ли некаде глава со секое праменче коса да стои под капа?“ Значи, овде беше многу силна идејата за држава која ќе ги опфати сите субјекти, како чиста етничка држава, но нејзината реализација се покажа дека бара страшни искушенија, бара големи жртви и никогаш не носи прифатлив резултат од гледна точка на долгорочниот интерес на народот.

Рузвелт веруваше дека Србија треба да се формира како независна држава, а Хрватска под старателство, што и да значи тоа.

Јас припаѓам на оние кои веруваат дека односот со Хрватска е стратешки важен за нас, но сега се обновува целата матрица на НДХ, усташтвото итн. Мислам дека ова е историски неправедно и опасно, бидејќи ја прикрива целината на хрватскиот народ.

Има мислења дека Југославија немаше да се обнови по Втората светска војна да не беше југословенската програма на Комунистичката партија, бидејќи првата Југославија беше поделена по сите основи пред Втората светска војна.

Па, во секој случај, тоа беше единствената сејугословенска програма која преку идејата за федерализам и република беше начин за опстанок на српскиот народ во Југославија, но даде и основа за организирање антифашистичко движење меѓу сите народи, конкретно во Хрватска. Словенечкиот историчар Јоже Пирјевец, чија „Историја на Југославија“ е најдобро напишаната историја на Југославија, најде големо признание за Тито во германските извори. Германците велат: „Ако го фатиме – иако сè уште нема чин маршал – ќе го прогласиме за маршал, ќе го третираме како маршал, од две причини: Тој создаде моќна армија и тој создава држава“.

Значи, оваа идеја за обнова на Југославија беше многу важна точка на стратегијата на Комунистичката партија и основа за обнова на државата.

Антититоизам има и во Хрватска и кај нас во Србија, што е разбирливо како политичка реакција на незадоволни луѓе, но во исто време е и аисторичен. Кога станува збор за Србите, верувам дека Тито беше прифатен од српскиот народ поради неговата компатибилност со неговите цели. Затоа, тој застана на чело на партијата што ја обнови Југославија. Тој се потпираше на традиционалниот сојузник на српскиот народ – Русија, создаде многу моќна армија која е традиционално важна за Србија, која водеше толку многу војни, создаде партија по моделот на руската партија, како едно масовно движење со многу цврста внатрешна организација. Имате една интересна ситуација дека тој, всушност, по 1948 година, што изгледа парадоксално, беше широко прифатен во Србија.

Србите во Хрватска и Босна и Херцеговина масовно одеа во партизани поради усташките злосторства. Но, ситуацијата во Србија беше поинаква. По распадот на Ужичката Република есента 1941 година, најголемиот дел од партизанските сили се повлекоа во Босна и Херцеговина, а во Србија главно дејствуваа само герилците. Во меѓувреме, четничките формации на Дража Михаиловиќ имаа силно упориште, а тука беше и квислиншката влада на Милан Недиќ. Поради ова се добива впечаток дека во тоа време во Србија немало масовно расположение за партизанското движење и Комунистичката партија. Од тие причини, во есента 1944 година, тој ги  фрли сите сили за ослободување на Србија од Германците, нагласувајќи дека од тоа зависат судбината на востанието и социјалистичката револуција.

Сетоа што го кажавте е точно. Токму сакав да кажам дека центарот на востанието се помести и дека во Србија немаше организиран отпор, освен ако не ја прифатиме ревизија на второто антифашистичко движење (четничкото движење).

Верувам дека Тито беше прифатен од српскиот народ поради неговата компатибилност со неговите цели. Затоа, тој застана на чело на партијата што ја обнови Југославија. Тој се потпираше на традиционалниот сојузник на српскиот народ – Русија. Но изгледа парадоксално дека отпорот на Тито спрема Сталин во 1948 беше широко прифатен во Србија. Србите покажаа подготвеност да ја бранат независноста на Југославија. Тоа беше најголемиот успех на Тито

Србите беа незадоволни од одлуките на АВНОЈ, создавањето на две покраини, брзата национализација, па до пресметката развластените слоеви под превезот за стабилност на земјата. Затоа Србија беше незадоволна, но на некој начин тоа го поднесуваше молкум, без отпор, не идентификувајќи се со Тито до 1948 година. Тогаш се случува нешто парадоксално. На пример, Михаило Марковиќ, филозоф, праксисовец, во своите мемоари пишува дека Тито го подготвил српскиот народ, традиционално врзан за Русија, за можноста за војна против Црвената армија во 1948 година. Значи, Србите покажаа подготвеност да ја бранат независноста на Југославија. Тоа всушност беше најголемиот успех на Тито.

Дали Србите правеа разлика помеѓу империјална Русија и социјалистичкиот Советски Сојуз?

Тие секогаш беа на страната на Русија. Професорот Васа Чубриловиќ зборуваше: „Можеме да бидеме критични кон тој режим“, – алудирајќи на болшевиците и советскиот режим – „но, традиционално, Русија е наш сојузник, најголемата словенска земја, голема потпора“. Затоа, 1948 година, парадоксално, ја прави таа компатибилност меѓу Тито и српскиот народ транспарентна, видлива.

Кога зборувате за Тито, повторно во една паралелна, кулоарска историја, се спомнува дека наводно, поради усташките злосторства врз Србите во Хрватска и Босна и Херцеговина, имало идеја по војната да се обезбеди некој вид автономија на српскиот народ во овие две републики. Наводно, Моша Пијаде, еден од авторите на најважните акти на социјалистичка Југославија, тргнал со таа идеја кај Тито, кој наводно го исфрлил од канцеларијата. Дали таа опција воопшто се разгледувала во тогашното раководство на Комунистичката партија?

Според мемоарските извори, имало различни идеи, но сега двајца словенечки историчари, Сергеј Флере и Руди Клањшек, објавија интересна книга која одговара на прашањето дали Југославија мораше да се распадне („Дали Југославија мораше да умре“).

Врз основа на добро истражени извори, тие покажуваат дека всушност сите тие комунисти, учесници во ослободителната војна, се чувствувале национално, но дека обновата на Југославија врз нови републикански, федерални основи била некое решение за секој од нив. Затоа беа можни одлуките на Второто заседание на АВНОЈ. Историчарот Пирјевец, кого го спомнав, зборува за компромисот што се најде во името на Кралството Срби, Хрвати и Словенци. Тој смета дека тоа бил компромис меѓу српскиот дел од земјата и, како што вели Слободан Јовановиќ, австриските Словени, кој подоцна ќе се изгуби во интегралното име Југославија, во име на тоа замислено единство.

Дали и втората Југославија содржеше противречности во нејзините основи? Имено, Комунистичката партија можеше да дојде на власт само како наднационално, југословенско движење. Од друга страна, не можеше да се надева дека ќе ги привлече „угнетените народи“ без ветувањето за „југословенско решение“ за националното прашање.

Во суштина, тоа не беше наднационална програма, бидејќи ако ги следите документите на Комунистичката партија од војната до сега, особено по ослободувањето, никаде нема да најдете дека југословенството се третира како национална категорија. Значи, тоа беше можно решение во тие услови. Тоа што го кажавте за Србија по повлекувањето на партизанските сили од Ужице, баш сега ги подготвував спомените на еден од активните учесници во војната на југот на Србија, кој нема никаква врска со централното раководство. Таму биле присутни недиќевците, љотиќевците, четниците на Коста Пеќанац, потоа четниците на Дража Михаиловиќ, па бугарската окупација.

Значи, земјата е прекриена со терор, а сепак тоа партизанско движење постои и со што се раководи во отсуство на непосредни контакти и инструкции од Врховниот штаб? Тоа се води само по идентификување со идејата за обнова на Југославија преку отпор кон фашизмот.

Меѓутоа, новата федеративна држава создадена на Второто заседание на АВНОЈ во суштина остана централистичка до 1960-тите. Само „реториката беше федерализирана“. Тој аранжман можеби најдобро ја изразува советската формула „национална по форма, социјалистичка по содржина“.

Тоа е точно, иако фактот што постојат републики, според мене, во голема мера го доведува во прашање тој стопроцентен централизам. Можноста за контрола од страна на системот е можеби многу помала отколку што се личноста на Тито, неговата харизма, создаваше впечаток на ова тврдоглаво единство. Распадот на тој централизам, растот на една наднационална бирократија, незадоволството на републиките – доаѓа малку подоцна и се поврзува со натамошната модернизација, со развојот на Југославија, со развојот на демократските односи во неа.

Се појавуваат различни центри во Словенија, Хрватска, Србија, доаѓа нова генерација која беше подготвена за меѓусебно разбирање и во голема мера личноста на Тито беше фактор што ја ограничува демократизацијата, плурализацијата – и политичката и културната – реформа на државата во смисла дека нејзините клучни функции да се формулираат заеднички и ефикасно да се реализираат, помош за неразвиените итн. Тие прашања веќе беа отворени во 1960-тите во цела Југославија, околу кои се осцилираше и во југословенското раководство и во општество.

Тогаш почнаа полемиките, прво меѓу Добрица Ќосиќ и Душан Пирјевец (словенечки книжевен теоретичар) во 1961 година околу југословенските критериуми во културата. Потоа српско-хрватскиот спор од 1967 година за речникот по новосадскиот договор за српско-хрватскиот јазик од 1954 година. Тогаш бевте политички активна. Што вам ви кажуваа тие полемики? Дали ги доживувавте како некои осамени интелектуални дебати или тоа беше само површински слој под кој тлееја многу подлабоки процеси?

Морам да кажам, иако можеби изгледа недоволно самокритично, дека припаѓав на новата генерација која се образуваше поинаку, на таа антисталинистичка парадигма, за потребата од модернизација и европеизација на земјата. Јас никогаш не бев шовинист, ниту пак гледав на Југославија и нејзините проблеми од тесна национална перспектива, па во тие полемики ги видов противречностите кои, на крајот на краиштата, ќе се заострат во 1980-тите без Тито и ќе избијат како една експлозија, а беа подготвувани многу долго.  Мислам дека во оваа смисла системот, политичкиот монопол и владеењето на еден харизматичен човек, кој доби место и во светски рамки, во голема мера беа брана за реформите, подготвувајќи ги на тој начин судирите кои на крајот доведоа до војна и со тоа ги обновија тие стари идеологии и поразени политички концепти. (Продолжува)