ЕУ нема друг избор освен да се прошири

Во ироничен пресврт на историјата, нападот на Русија ја донесе Украина поблиску до членството во Европската унија од кога било. Неиспровоцираниот напад на Русија не им остави друг избор дури и на земјите-членки на ЕУ кои се скептични за проширувањето освен да ја објават својата поддршка за амбициите на Украина да се приклучи. Францускиот претседател Емануел Макрон на 1 јуни оваа година изјави дека „мора да ја отстраниме нејаснотијата и да се согласиме да имаме проширена Унија, која е геополитичка“.

Големото прашање е како тоа всушност може да се случи? ЕУ, за разлика од НАТО, не е клуб на земји истомисленици кои се задоволни да координираат и соработуваат во една специфична политичка област. Земјите-членки на ЕУ се откажуваат од делови од својот суверенитет. Тие делегираат значителни делови од нивните овластувања за одлучување на ЕУ и го прифаќаат судот на ЕУ како највисок арбитер. Тие го воспоставија единствениот европски пазар, огромна област каде што стоките, услугите, луѓето и капиталот можат непречено да патуваат како во една земја. Ова е овозможено со десетици илјади страници законодавство на ЕУ што ги обврзува сите земји-членки.

ЕУ има многу малку свои институции. За спроведувањето на нејзините правила и политики зависи од институциите на нејзините земји-членки. Овие институции мора да бидат доверливи и способни да работат во согласност со огромниот број правила и регулативи на ЕУ, во спротивно функционирањето на ЕУ е под закана.

Поради оваа причина, следењето на „геополитички пристап“ не може да значи дозволување на Украина да се приклучи на ЕУ без да ги исполни нејзините барани критериуми за членство (процес што трае најмалку неколку години). Сепак, да се продолжи со „геополитички пристап“ може – и треба – да значи дека ЕУ ѝ дава сериозна понуда на Украина и на другите европски демократии кои сè уште не се дел од ЕУ да учествуваат во кредибилен процес на пристапување. Ова е повозбудливо отколку што звучи.

Процесот што води кон пристапување е тој што ги менува земјите посуштински отколку вистинското членство. Тоа е најуспешната алатка некогаш развиена за трансформирање на државите во широки размери. Секоја поранешна комунистичка земја која беше примена во ЕУ е жив споменик на нејзината трансформативна моќ. Постојат разлики во тоа како се развива секој нов член последователно, но не постои ниту еден случај за кој би било фер да се каже дека процесот не успеа.

Меѓутоа, откако земјите од Централна и Источна Европа се приклучија на ЕУ во 2004 и 2007 година, процесот беше запоставен. Стабилноста во периферијата на Европа беше земена здраво за готово, а натамошното проширување – во позадина на итни предизвици како финансиската и економската криза, војната во Сирија, миграциската криза и ковид – беше турнато во далечната иднина. Членките на ЕУ молчеа кога некои нивни претставници ги блокираа земјите-членки преку билатерални вета кои немаа никаква врска со критериумите за пристапување, што драматично го поткопа кредибилитетот на процесот. Без кредибилна перспектива за пристап, процесот исто така престана да дава реформи. Ова за возврат го засили верувањето кај скептиците дека земјите во редот на чекање не се способни да станат членки.

Додека многумина сега потврдуваат „нов моментум“, скептицизмот и основните верувања што се формираа во последната деценија, вклучително и многу легитимни грижи, остануваат и веројатно нема да исчезнат наскоро. Предизвикот е да се најде начин како процесот на пристапување да функционира под сегашните околности.

Балкан I: Трансформативна моќ

Ова е позната балканска приказна: неуспешна транзиција по комунистичкото владеење, зајакнување на мрежите на поранешниот режим и неколку нови олигарси. Корупцијата царува. Економијата во распад. Стапката на сиромаштија изнесува 36 отсто од населението, во однос на 20 отсто четири години порано. Приспособениот Бруто-домашен производ (БДП) по глава на жител, прилагоден на куповната моќ, достигнува едвај четвртина од просекот на ЕУ. Претстојните избори нудат ужасен избор: стари моќници на поранешниот режим, нови националисти и куп скарани реформистички партии, сите со под 10 проценти.

Ова беше Романија во 2000 година. На вториот круг од претседателските избори во декември истата година, Романците имаа избор помеѓу Јон Илиеску, поранешен член на Централниот комитет на Комунистичката партија што ја презеде функцијата по егзекуцијата на Николае Чаушеску во декември 1989 година, и Корнелиу Вадим Тудор, антисемитски поет и новинар кој стана расистички политичар. На крајот, Илиеску, кој веќе беше претседател од 1989 до 1996 година, победи со две третини од гласовите. На парламентарните избори неговата Социјалдемократска партија освои 37 отсто од гласовите, Партијата на Голема Романија на Тудор 20 отсто. Сите останати натпреварувачи останаа едноцифрени.

Крајниот исход беше влада предводена од партискиот колега на Илиеску, Адријан Настасе. Очекувањата беа скромни, како што тогаш објасни „Економист“: „Непосредниот проблем е да се справиме со зимата. По години мизерија, се очекува романската економија да порасне оваа година за само 2%. Инфлацијата достигна 40%, просечната плата е само 100 долари месечно. Милиони Романци не можат да си дозволат да ги загреат своите домови. Настасе не може лесно да најде пари за субвенционирање на трошоците за греење“.

Но, тогаш, плимата се сврте. Стапката на сиромаштија почна да се намалува, достигнувајќи 25 проценти во 2003 година. Нето странските директни инвестиции, кои со години се задржуваа под 3 проценти од БДП, почнаа да се зголемуваат, надминувајќи 9 проценти од БДП во 2006 година. И ова беше само почеток. Гледајќи го прилагодениот БДП по глава на жител со куповната моќ, Романија отиде од 26 отсто од просекот на ЕУ во 2000 година (заостануваше зад сите сегашни земји-членки на ЕУ, па дури и зад Северна Македонија и Србија) на 77 отсто во 2022 година, на исто ниво како Унгарија и Португалија, а зад себе остави уште пет други земји-членки на ЕУ – Летонија, Хрватска, Грција, Словачка и Бугарија.

Граѓаните на Романија сè уште се посиромашни од оние на богатите членки на ЕУ, а нејзините политичари покорумпирани од оние на Данска. Нејзините демократски институции се покревки од оние во Холандија, но никој не може да ја негира дека трансформацијата на Романија од сиромашна куќа во Европа во динамична економија заснована на робустен политички систем – е импресивна успешна приказна. 

Како се случи ова? Имаше секако многу фактори. Но, тешко може да се потцени фактот дека од 2000 до 2006 година, Романија беше подложена на процес на пристапување во ЕУ што ѝ овозможи да се приклучи како полноправна членка во 2007 година. Како што рече политикологот Алина Мунгиу-Пипиди во 2006 година, „Постоењето на европска опција ја спречи Романија да остане како Албанија или да се уназади за да стане нова Белорусија“.

Процесот на пристапување во суштина се однесува на три работи:

Прво, на веродостојно ветување дека секоја земја кандидат може да постигне атрактивна цел (членство во ЕУ) со свои напори.

Второ, вистинскиот процес, еуфемистички наречен „преговори“ значи усогласување на правната рамка на земјата со законодавството на ЕУ во сите области релевантни за функционирањето на ЕУ, од заштита на животната средина и стандардите за безбедност на производите до јавните набавки и државната помош; формирање на нови или прилагодување на постоечките институции; спроведување на сите овие политики, закони и регулативи на ЕУ. Иако ова може да звучи скромно, не е така. Политиките на ЕУ допираат до повеќето области на политиката. Собраното активно законодавство на ЕУ се приближува до околу 100.000 страници. 

Трето, значителна финансиска помош и приспособени програми за поддршка: за Романија тоа изнесуваше 5,7 милијарди евра помеѓу 2000 и 2006 година. За разлика од класичната развојна помош, овие средства од повеќе милијарди евра се специјално дизајнирани да им помогнат на земјите-членки да го имплементираат новото законодавство компатибилно со ЕУ, да формираат институции потребни за да функционираат како земја-членка на ЕУ и да ги развијат вештините потребни за аплицирање за сложени мултимилионски евро-инфраструктурни проекти според правилата и процедурите на ЕУ, овозможувајќи им подоцна да имаат корист од уште поголема поддршка за да нивните економии го достигнат нивото на ЕУ.

Сето ова траеше со години, но во ретроспектива не толку многу: Романија аплицираше во 1995 година, ги започна преговорите во 2000 година, ги затвори во 2004 година и стана полноправна членка на ЕУ на 1 јануари 2007 година. Сржта на процесот, преговорите, траеше четири години и 10 месеци.

Балкан II: Процес во урнатини

Клучната причина зошто процесот беше толку успешен беше неговата меритократска природа. Земјите на кои добро им одеа реформите напредуваа, заостанатите заостанаа. Некои земји-членки беа во искушение да го искористат процесот на пристапување за да извршат притисок за отстапки за конкретни билатерални интереси: Австрија во однос на нуклеарните централи во Словачка, Италија во однос на италијанскиот имот експроприран за време на комунизмот во Словенија, Германија во однос на судбината на Судетските Германци протерани од Чешка по Втората светска војна. Сепак, на крајот, пред рундите на проширување во 2004 и 2007 година, сите овие прашања се надминаа без загрозување на интегритетот и кредибилитетот на процесот.

Потоа, кон крајот на 2008 година, Словенија ја блокираше Хрватска поради билатерален спор пред сѐ за морската граница меѓу овие две земји. Следеше итна реакција. Комесарот за проширување на ЕУ, Оли Рен, се вклучи во шатл-дипломатијата и подготви предлози. На крајот, по оставката на хрватскиот премиер, словенечките и хрватските преговарачи, потпомогнати од шведското претседателство со ЕУ, донесоа решение кое во голема мера се потпираше на последниот предлог на Рен. Додека преговорите беа формално во мирување 11 месеци, сите технички состаноци продолжија, а Хрватска ефективно изгуби само малку време.

Оттогаш, билатералните вета се зголемија. Кога Европската комисија препорача почеток на пристапните преговори со Северна Македонија во 2009 година, Грција се спротивстави бидејќи тврдеше дека името на таа земја имплицира територијални претензии кон Грција. Постојаниот ќор-сокак траеше речиси една деценија. Политичките лидери конечно се договорија со Грција да ја преименуваат нивната земја во „Северна Македонија“ во 2019 година, но кратко време потоа ја најдоа нивната земја блокирана од Франција. Францускиот претседател Макрон им рече на новинарите: „Потребна ни е реформирана Европска унија и реформиран процес на проширување, вистински кредибилитет и стратешка визија за тоа кои сме и за нашата улога“. Откако Франција се откажа од своите приговори во 2020 година, Бугарија го блокираше отворањето на пристапните преговори поради приговорите поврзани со пишувањето и наставата по историја на Северна Македонија. Во очекување на уставните измени  кои треба да ја ублажат загриженоста на Бугарија, останува нејасно дали на Северна Македонија ќе ѝ биде дозволено конечно да започне суштински преговори подоцна оваа година.

Северна Македонија не е единствената земја изложена на произволни услови. Од Босна и Херцеговина беше побарано да исполни 13 услови пред ЕУ да прифати апликација за членство – нешто што ЕУ никогаш не побарала од ниту една друга земја. Косово, кое не е признаено од пет земји-членки на ЕУ, во моментов нема никакви изгледи за членство. Додека Комисијата инсистира дека „Косово има јасна европска перспектива како дел од поширокиот регион на Западен Балкан“, кога конечно ја предаде својата апликација за членство во декември 2022 година Шпанија веднаш јасно стави до знаење дека „не ја признава независноста на Косово и затоа ќе гласа против каква било процедурална одлука и доделување кандидатски статус“. Сѐ заедно, сето ова во голема мера го наруши кредибилитетот на процесот.

Она што ги влоши работите е фактот дека стана нејасно како се мери напредокот. Процесот на пристапување е структуриран во 33 области (наречени поглавја). Во преговорите овие поглавја се отвораат и – штом земјата ќе се смета дека е подготвена во таа политичка област – се затвораат. Европската комисија годишно проценува како напредуваат земјите-членки и на секое поглавје му доделува една од петте оценки (рана фаза – одредено ниво на подготовка – умерено подготвено – добро ниво на подготовка – добро напредно).

Во последните рунди на проширување, бројот на отворени и затворени преговарачки поглавја беше добар показател за тоа колку далеку напредувала секоја земја. Но, ова веќе не е така. Земете ја Србија, на пример: според проценките на самата Комисија, просечната оценка на веќе отворените поглавја и просечната оценка на поглавјата што сè уште не се отворени се практично исти („умерено подготвени“). На Србија ѝ беше дозволено да отвори четири поглавја со ниска оценка „некое ниво на подготовка“, додека 11 поглавја со средна оценка „умерено подготвено“ остануваат затворени.

Според оценките на Европската комисија, Северна Македонија е подготвена како Србија и речиси подеднакво подготвена како Црна Гора. Во времето додека Србија и Црна Гора преговараа девет, односно 11 години, на Северна Македонија не ѝ беше дозволено да отвори ниту едно преговарачко поглавје. Но, тогаш, која е поентата на девет години пристапни преговори со Србија и 11 години со Црна Гора, ако земјата што никогаш не ги отворила преговорите е подготвена за пристапување како и тие?

Сето ова значи и дека реформите забавија. Стимулите за напорна работа исчезнаа. Зошто да се инвестира политички капитал и кредибилитет ако постои значителен ризик да бидат изоставени на цедило од  ЕУ, правејќи ги про-ЕУ политичките лидери да изгледаат глупаво и наивно пред нивните електорати?

Вака нема напредок ниту од заостанатите, ниту од фаворитите. Во последните три години Босна, Северна Македонија и Србија практично воопшто не се приближија до исполнување на стандардите за членство. Со сегашното ниво на подобрување, на Србија ќе ѝ бидат потребни уште 99 години за да постигне просечен резултат од „добро ниво на подготовка“. Албанија постигна најголем напредок, но дури и со нејзиното побрзо темпо ќе ѝ требаат уште 28 години за да достигне просечна оценка на „добро ниво на подготовка“.

Друг показател за проблемите на тековниот процес се затворањата на поглавјата. Во моментов формално преговараат пет земји: Албанија и Северна Македонија (од 2022 година), Србија (од 2014 година), Црна Гора (од 2012 година) и Турција (од 2005 година). Сите треба да затворат 33 поглавја, што значи вкупно 165 поглавја. Сепак, досега сите заедно имаат затворено само шест поглавја. Последната земја што затвори поглавје од преговорите беше Црна Гора во јуни 2017 година, пред повеќе од шест години. Повеќе од шест години ниту една земја не го затвори ниту едно преговарачко поглавје! Ова е период подолг отколку што ѝ требаше на секоја од 13-те земји што се приклучија во 2004, 2007 и 2013 година за да ги отворат и затворат сите поглавја од преговорите!

Нов моментум?

Природата на дискурсот за проширување почна да се менува во 2022 година по руската инвазија и барањето за членство од  Украина, но подеталното читање сугерира континуирано двоумење.

По Европскиот совет на 23 јуни 2022 година, кога Украина и Молдавија беа прогласени за кандидати за членство, Макрон призна дека има „потреба да се напредува“. Тој објасни дека „ова е прашање на кредибилитет, но и геополитичко прашање за стабилизирање на Западен Балкан“. Но, неколку секунди подоцна тој исто така рече: „Во одреден момент гледаме дека постои тензија помеѓу овој геополитички пристап и нашата амбиција дека треба да ја продлабочиме нашата Европа“.

Како може да се реши таа тензија? Со текот на времето, Макрон предложи: „Имаме процес на проширување. Многу добро… но да бидеме јасни: ќе потрае многу време. Можеби некои нема да можат да го завршат. Но, мора многу брзо да размислиме и да го стабилизираме нашето соседство. И некако – мора да бидеме искрени – не мора да живееме во иста куќа сите заедно, но можеме да живееме на иста улица“.

Олаф Шолц  на крајот на август 2022 година во Прага додаде: „Јас сум посветен на проширувањето на Европската унија… Но, ние исто така мора да ја направиме самата ЕУ погодна за ова големо проширување. За ова ќе биде потребно време, и затоа мора да почнеме сега“.

Одеднаш, темата се сфати посериозно. Во заеднички текст во германскиот дневен весник „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, Шолц и Макрон во јануари 2023 година напишаа: „Ние се стремиме кон брз и конкретен напредок во процесот на проширување на ЕУ. Во исто време, ние мора да обезбедиме дека проширената Европска унија ќе остане способна да дејствува, со поефикасни институции и побрзи процеси на донесување одлуки, особено преку проширување на гласањето со квалификувано мнозинство во Советот“. На 9 мај 2023 г. Шолц напиша на Твитер: „На голема Европа ѝ треба чесна политика на проширување. Напредокот постигнат во  пристапувањето мора да биде награден. Им кажавме на земјите од Западен Балкан, на Украина, на Молдавија и уште подалеку на Грузија: вие припаѓате со нас. Ова е прашање на кредибилитет и мирот во Европа“.

На конференцијата во Братислава на 31 мај оваа година, францускиот претседател Емануел Макрон изјави дека „прашањето не е дали треба да се прошириме – на тоа прашање одговоривме пред една година – ниту кога треба да се прошириме – за мене, што е можно побрзо – туку попрво како треба да го направиме тоа“. Тој додаде дека „нашиот сегашен метод не функционира“. Според него ЕУ треба да избегне две грешки: Прво, „да им даде надеж на Западен Балкан, Украина и Молдавија, а потоа да одолговлекува“. Тој додаде дека „ние сме многу запознаени со оваа тактика, ја користиме долго време“. Второ, да рече „ајде да се прошириме, тоа е наша должност и во наш геополитички интерес… ајде да го направиме тоа, ќе се реформираме подоцна“, што исто така би било катастрофално.

На крајот на денот, клучниот проблем опстојува: скептичните членки на ЕУ за проширувањето, вклучително и Франција, се соочија со потребата за понатамошно проширување, но тие не можат да видат како тоа би можело да функционира без прво да се реформираат процедурите за донесување одлуки во ЕУ. Ова значи дека членството не може да се добие „по сопствена заслуга“. Тоа во значителна мера зависи од сегашните членки на ЕУ и нивните напори да најдат договор за внатрешна реформа на ЕУ. Никој не знае кога ќе се случи тоа, бидејќи е потребна  поддршка од сите членки, од кои некои имаат многу различни позиции за ова прашање.
Постои голем ризик евентуалниот исход од „новиот моментум“ да биде формално отворање на пристапните преговори со Украина и Молдавија, но без никакви суштински промени во процесот како таков. Ова ќе ги остави Украина и Молдавија, заедно со сите други земји-пристапнички, во процес кој не води никаде. Повеќе од една и пол година по барањата за членство на Украина и Молдавија, останува нејасно како да се продолжи понатаму. Досега само зборовите за проширување се јасно поместени. Делата не.

Едноставен предлог

Секој модел за успешно заживување на процесот на пристапување, враќање на неговиот кредибилитет и трансформативна моќ, треба да обезбеди неколку нешта:

-Атрактивна цел што е достапна по сопствена заслуга;
-Награди за вистинскиот напредок во реформите мерен преку објективни критериуми;
-Билатералното вето да биде што е можно поретко;
-Да се земе во предвид загриженоста на скептичните земји-членки на ЕУ бидејќи е потребна нивната поддршка, инаку сè ќе пропадне.

Иако ова може да звучи контрадикторно, постои едноставен начин да се квадрира овој круг. ЕУ треба да го признае очигледното: не може да вети дека, кога следната земја ќе ги исполни сите критериуми и ќе биде подготвена за членство, ЕУ ќе биде подготвена да ја прими. Наместо тоа, ЕУ треба да предложи поинаква атрактивна цел што земјите-членки можат да ја постигнат со свои напори: ЕУ и нејзините земји-членки треба да се договорат дека, ако една земја ги исполнува сите критериуми за членство, вклучително и почитување на владеењето на правото и човековите права, но ЕУ сè уште не е подготвена за прием, тогаш оваа земја веднаш да биде примена во единствениот пазар и да добие пристап до четирите слободи и фондовите на ЕУ.

Ова е амбициозна цел што би ја донела една земја многу блиску до полноправно членство. Единствениот пазар и четирите слободи (слободно движење на стоки, услуги, лица и капитал) го покриваат најголемиот дел од законодавството на ЕУ и повеќето политики на ЕУ. Приклучувањето кон единствениот пазар, исто така, ќе бара од земјите да ги исполнат критериумите од Копенхаген, вклучително и владеењето на правото, бидејќи тоа е потребно за непречено функционирање на единствениот пазар.

Во пракса, граѓаните и бизнисите на земјите кои успеваат да се приклучат на единствениот пазар би ги уживале речиси истите права и бенефиции како оние што им се доделуваат на граѓаните и бизнисите на земјите-членки на ЕУ. Сепак, нивните политички претставници (се уште) нема да добијат место на масата на носителите на одлуки во Брисел.

Целта ќе остане полноправно членство во ЕУ. Но, учеството на внатрешниот пазар би било голем чекор на патот кон полноправно членство – атрактивна, остварлива привремена цел. Ова веќе функционираше во минатото: на Австрија, Финска и Шведска им беше понудено членство на внатрешниот пазар во првата половина на 1990-тите, бидејќи во тоа време некои земји-членки беа непријателски настроени кон проширувањето. Откако се променија политичките услови во ЕУ, тие веќе беа добро подготвени и способни да се приклучат на ЕУ за кратко време.

Овој пристап нуди неколку предности:

Прво, членството на единствениот пазар е многу атрактивна цел. Вистина е дека тоа што е на единствениот пазар, но не и во ЕУ, ја прави земјата носител на правила, но не и нивен создавач. Тоа е позицијата на Норвешка. Кога ЕУ ги менува правилата, таа е принудена да ги прифати. Но, Норвешка јасно мисли дека ова вреди, бидејќи се исплати да се биде дел од единствениот пазар. Дури и земјите што не се дел од единствениот пазар мора да прифатат многу од неговите правила ако сакаат поблиску да се вклучат економски. Сето ова е многу полесно ако се гледа како чекор на патот кон полноправно членство.

Второ, напредокот може да се мери објективно. Европската комисија тоа веќе го прави преку своите годишни извештаи. Репер за членство на единствениот пазар може да биде  постигнување барем „добро ниво на подготовка“ за сите поглавја.

Трето, ги отстранува билатералните блокади во најголемиот дел од процесот. Само на крајот ќе биде потребна едногласна одлука на сите земји-членки за прием на соодветната земја на единствениот пазар. Процесот на тој начин станува повторно меритократски, при што напредокот зависи од сопствените напори на земјите.

Четврто, не се потребни никакви институционални промени. Сето ова може да се направи со алатките што Комисијата веќе ги има на располагање. Нема потреба од нови инструменти. Законските измени се потребни само за да се регулира пристапот на успешните земји на единствениот пазар и пристапот до фондовите на ЕУ.

Петто, ова предложено решение се однесува на загриженоста на Франција и на сите други земји-членки кои сметаат дека треба да се спроведат внатрешни реформи на ЕУ пред да се примат нови членки на ЕУ.

Шесто, овој пристап може да им се понуди на сите европски демократии, без оглед на нивниот формален статус во процесот на пристапување, т.е., исто така, на Косово, Босна и Херцеговина и Грузија, чии изгледи за почеток на вистински преговори изгледаат сè уште далечни, но кои би имале голема корист од веродостојна и опиплива  визија за подобра иднина.

Конечно, овој пристап исто така ќе ги намали ризиците дека решителноста што Украина и Молдавија во моментов ја покажуваат ќе исчезне штом ќе им се дозволи формално да започнат преговори и се соочат со истиот процес како Западен Балкан во последната деценија, со бесмислени вежби за отворање поглавја и тони точки за кои може да се примени вето од секоја земја-членка на ЕУ, практика која го киднапираше моторот на процесот – напредувањето според заслугите. Тоа ќе го исполни нивниот процес со значење и ќе им даде привлечна, остварлива привремена цел на нивниот пат кон полноправно членство.

Преостанат предизвик е финансирањето. Сиромашна членка на ЕУ добива многу повеќе пари отколку сиромашна земја во процесот на пристапување. Што ќе се случи ако една земја-членка се приклучи на единствениот пазар? Нема однапред дефиниран одговор. За Норвешка, како многу богата земја, се исплати да биде на единствениот пазар. Балканските земји, кои се многу посиромашни, треба да добијат средства. Со комбинирана економија колку половина од големината на Романија, Западен Балкан и Молдавија би можеле да бидат третирани како полноправни членки без да создадат високи трошоци. Но, ова е различно за Украина. Обезбедувањето средства од ЕУ за оваа голема и сиромашна земја би имало големо влијание врз буџетот на ЕУ. Колку може да си дозволи ЕУ? Колку е подготвена да плати? Дали би биле вклучени земјоделски средства? Решавањето на овие прашања ќе биде сериозен предизвик. Но, тие мора да се решат без разлика дали Украина ќе се приклучи на единствениот пазар или на ЕУ (буџетските одредби беа најспорното прашање и пред  големото проширување во 2004 година).

Крајно е сепак следново: за да функционира, процесот што води до единствениот пазар и четирите слободи во ЕУ мора да е поприфатлив од статус-квото  и за земјите-членки и за земјите-членки за ЕУ.

(Кристоф Бендер е аналитичар за политичката економија на Југоисточна Европа и заменик -претседавач на Европската иницијатива за стабилност. Овој негов есеј е објавен во магазинот „Иднините на Европа“ [Europe’s Futures].)