Загадувањето на воздухот Србите и Македонците го плаќаат најмногу со здравје

Наташа Јанчиќ-Менкоски барем еднаш месечно ја носи својата шестгодишна ќерка Петра на клиниката за бели дробови за доенчиња во Скопје кога нешто ѝ предизвикува алергиски ринитис, попознат како поленска треска. Може да е инфекција, но често е загаден воздух.

Наташа нервозно чека, со куп медицински извештаи во рацете. „Ова не е за една година, туку само за неколку месеци“, вели таа.

Според податоците на Светска банка, загадениот воздух во Северна Македонија убива околу 1.350 луѓе секоја година. Децата се најранливи со оглед на нивните организми во развој и брзината со која дишат.

Педијатарот на Петра, д-р Елена Ѓиновска Тасевска, објаснува дека честичките ПМ10 – оние со дијаметар од 10 микрони или помалку – и ПМ2,5 честичките „може да навлезат во најмалите бронхиоли и алвеоли“, влошувајќи ги респираторните состојби кај децата, вклучително и алергискиот ринитис. И се повеќе деца развиваат такви состојби.

„Сега секое дете има алергии и загадениот воздух е голем фактор што ги влошува алергиите особено во грејната сезона“, изјави за БИРН Ѓиновска Тасевска.

Затоа, иронично е што клиниката каде што се лекува Петра, Детската клиника за респираторни болести „Козле“, како и повеќето други јавни згради во Северна Македонија, се загреваат на нафта.

Слична е ситуацијата и во соседна Србија, каде експертот за загадување Дејан Лекиќ, рече дека поголемиот дел од јавните институции како болниците, училиштата и градинките сè уште користат мазут. Малите и средните котлари што горат мазут се најзначајниот извор на суспендирани честички, изјави тој за БИРН.

„Градската болница Звездара во Белград се загрева на мазут, додека до неа е пулмолошкиот институт“, рече тој.

Пристапување во ЕУ: „Нема шанси“

Канцеларијата на Европската Унија во Скопје соопшти дека 5,7 милиони евра од средствата на ЕУ се потрошени за спречување на загадувањето во Северна Македонија до 2013 година, вклучително и за мониторинг, управување со податоците за квалитетот на воздухот и законодавство. Дополнителни 26,9 милиони евра од фондовите на ЕУ се ставени на располагање или потрошени од 2013 година, од кои 10 милиони се наменети за главниот град Скопје, како и за Битола, Тетово и Куманово, со години најзагадените градови во државата. Овие пари се наменети за постепено исфрлање на котлите за мазут и проширување на системот за централно греење во Скопје. Во однос на сопствените буџетски трошоци на Северна Македонија, сепак, помалку од 0,5 отсто се посветени на животната средина, и покрај барањата за пристапните преговори со ЕУ.

„Нема шанси да влеземе во Европската унија ако имаме таква концентрација на загадување на воздухот“, рече министерот за животна средина во заминување Насер Нуредини, поранешен специјален претставник на претседавачот на ОБСЕ за климатски промени.

Во 2022 година, службеник во министерството на Нуредини беше вмешан во нелегално палење на речиси 17.000 килограми опасен отпад, загадувајќи го воздухот во Скопје. Според пријавата поднесена од финансиската полиција, службеното лице заработило 7.000 евра. Случајот се уште се истражува, а осомничениот допрва ќе биде јавно откриен.

Во меѓувреме, загаденоста на воздухот е еден од водечките фактори на ризик кога станува збор за предвремена смртност во Северна Македонија, според Здружението Еко-свест, невладина организација.Во извештајот за 2021 година, невладината организација наведе бројка од 118 смртни случаи на 100.000 луѓе поврзани со загадениот воздух во Северна Македонија, во споредба со светскиот просек од 86. Седум проценти од вкупните смртни случаи поради загадениот воздух во Северна Македонија се кај деца до петгодишна возраст, а 14 проценти кај лица над 70 години“.

„Тие не направија ништо“

Во Србија, селото Поповац во општина Параќин го држи незавидниот рекорд за најзагадени денови од почетокот на 2024 година – 94 дена од јуни кога беше надмината границата на ПМ10. Воздухот во селото, кое има помалку од 500 жители, е претерано загаден во последните четири години, се вели во најновиот извештај на српскиот Институт за обновливи извори и регулаторна животна средина.

Најмалку 18 српски општини веќе ја поминаа границата од 35 презагадени денови, според апликацијата x-Eco развиена од Лекиќ и која ги споредува официјалните податоци на Балканот во реално време. Ситуацијата само ќе се влоши во зима, рече Лекиќ.

„Не сакаме да се занимаваме со проблемот од неговиот извор“, рече тој. „Нема регистар на сите котлари за мазут и никој не знае колку постојат“.

Во 2021 година, српската влада објави дека 1.300 котлари за мазут биле затворени. Имаше најави дека ќе се затвори и котларата во белградскиот здравствен центар Јерковиќ, но, сепак се уште се користи. Здравствениот дом одби да коментира и го упати БИРН до белградските електрани, кои рекоа дека тоа е работа на градскиот секретаријат. Секретаријатот не одговори. Лекиќ рече дека регулаторната рамка е подобрена, но имплементацијата е непроменета.

Еко стража, неформална група на граѓани која се занимава со еколошки прашања, поднесе петиција до Министерството за екологија за затворање на котларниците за мазут во Србија во мај 2024 година.

„Иако справувањето со загадувањето на воздухот бара време, она што може да се направи брзо и што би било првиот слој од решението во рок од 12 месеци е да се изгаснат котларниците на нафта“, изјави за БИРН основачот на „Еко Стража“, Бојан Симишиќ.

Владата усвои Национална програма за квалитет на воздухот и акционен план за 2022-2030 година во декември 2022 година, но, рече тој, „од тогаш не направиле ништо“.

БИРН контактираше со претпријатието „Електрана во Белград“, Градот Белград, Министерството за екологија и Министерството за енергетика, но не доби одговор.

ЕУ: Неопходно е Србија да ги спроведе плановите

Делегацијата на ЕУ во Србија за БИРН изјави дека инвестирала речиси девет милиони евра од 2009 година во опрема за мониторинг на квалитетот на воздухот во Србија, обука на експерти и „воспоставување системи“. Во однос на котлите за нафтено гориво, делегацијата рече дека ЕУ обезбедила грантови од 10 милиони евра за својата програма Биомаса II со Србија, „која предвидува префрлување од фосилни горива на биомаса во најмногу осум системи за централно греење“. Блокот, исто така, ја поддржа Србија во изготвувањето на нејзината програма за квалитет на воздухот и акциониот план за периодот 2022-2030 година.

„Сега од суштинско значење е српските власти да продолжат со неговото спроведување, во интерес на граѓаните“, се вели во изјавата на делегацијата за БИРН.

„Додека средствата на ЕУ беа фокусирани на големите загадувачи на воздухот, како што се електрани и компании за централно греење, каде што инвестиравме во намалување на прашината и десулфуризација, останува да се спроведат огромен број акции и инвестиции на локално ниво, вклучително и зголемени мерки за енергетска ефикасност“.

Лекиќ рече дека е сомнително дали Србија ќе се занимава со ова прашање без притисок од ЕУ.

„Изгледа дека без некој да не притиска да се грижиме за сопственото здравје, ние не се грижиме премногу“, рече тој за БИРН.

Астма, хроничен бронхитис и рана смрт

Повеќе од една третина од смртните случаи поврзани со честичките ПМ2.5 на отворено се припишуваат на согорувањето на фосилни горива, според студијата од 2022 година на Институтот за здравствени ефекти со седиште во Бостон, HEI. Во 2019 година, загадениот воздух беше седма водечка причина за смрт во Србија, што резултираше со 12.700 смртни случаи низ целата земја, откри ВОИ.

Најновото истражување за квалитетот на воздухот во Србија од страна на Регулаторниот институт за обновливи извори и животна средина покажа дека еден од десет смртни случаи во Србија се припишува на загадениот воздух.

„Високите нивоа на честички и други загадувачи доведуваат до зголемена стапка на астма, хроничен бронхитис и други респираторни состојби, особено кај децата и постарите лица“, рече специјалистот за јавно здравје Влатка Матковиќ.

„Потребни се сеопфатни мерки за намалување на емисиите и подобрување на квалитетот на воздухот за да се заштити јавното здравје“, вели таа.

Студиите покажуваат алармантна стапка на респираторни заболувања како астма и хронична опструктивна белодробна болест, особено во градовите.

„Важен извор на загадување на воздухот во градовите, особено во зимските месеци, е греењето на домаќинствата“, рече Алберто Гонзалес Ортиз, експерт за квалитет на воздухот во Европската агенција за животна средина. „Емисиите на честички во густо населените области имаат јасна врска со негативните влијанија врз здравјето“.

Матковиќ, исто така, рече дека „ситуацијата се влошува“ во текот на зимските месеци, кога има повеќе хоспитализации „поради респираторни проблеми поврзани со загадениот воздух“. Институтот за јавно здравје Батут во Белград не одговори на барањето за коментар во врска со приемот на пациенти минатата зима.

Една неодамнешна студија покажа дека во 2019 година, трошоците како резултат на присуството на стапките на PM2,5 во 26 градови од Западен Балкан биле помеѓу 7,8 и девет милијарди евра. Економскиот товар од загадениот воздух во Западен Балкан е поголем од оној во сите 27 земји на ЕУ заедно.

„Тоа кажува многу за тоа колку жителите на Западен Балкан плаќаат за загадениот воздух со своето здравје“, рече Матковиќ. („Балкан Инсајт“)