Во советското водство се прилични медиокритети

Белградската декларација од 1955 година за нормализирање на односите меѓу Белград и Москва беше триумф за Југославија. Една година подоцна дојде големото искушение за новите односи – тешката криза во Унгарија и советската интервенција

На 2 јуни 1955 година беше потпишана Белградската декларација за нормализирање на односите меѓу Југославија и Советскиот Сојуз. Тоа беше триумф на Југославија. Со неа е признаено дека прашањата за внатрешното уредување на социјалистичките држави се работи на самите земји. СССР во пракса не се придржуваше до тоа, особено не во случајот со државите од лагерот, но Југославија доби потврда за легитимноста на својата позиција. За Едвард Кардељ, Белградската декларација беше Магна карта на социјалистичките земји. Десетина дена по заминувањето на советската делегација, на 11 јуни, Поповиќ запиша „резиме на резултатите од преговорите со Русите“. Тоа беше неговата, поразителна оценка за состојбата на советското раководство: „Ова е она што остана живо – физички, од старата, револуционерна  генерација, сосема просечно, деформирано од ненормален живот“.

Тој тврди дека Советите навистина верувале во тоа дека Берија е главен виновник за пропаѓањето на југословенско-советските односи во 1948 година, а Берија бил виновен затоа што имал големо влијание врз Сталин, а од Сталин, пак, советското раководство не може да се откаже. Во пракса, сето тоа води до принципот на колективно водство, кој беше воспоставен во СССР по смртта на Сталин и ликвидацијата на Берија. Поповиќ сметаше дека советското раководство се ниша, иако тоа не го напиша експлицитно: „Тоа е нестабилизирано. И политички, исто така, гледаат дека по  сталинистички – НКВД-овски не може повеќе да се работи, а уште не знаат јасно како да го направат тоа“.

Во есента 1956 година, две големи кризи го потресоа светот. Едната, Суецката криза, го потресе западниот свет, а другата, револуцијата во Унгарија, советскиот блок. Југославија тогаш беше непостојана членка на Советот за безбедност и беше вклучена во двете, иако многу повеќе во Унгарија. Поповиќ не остави исцрпни белешки во својата оставина (или барем делот што може да се разгледа за кратко време), а најважен дел се скиците со инструкции за шефот на југословенската мисија во ОН во Њујорк, Јоже Брилеј. Суецката криза беше одговор на Израел, Велика Британија и Франција на одлуката на египетскиот претседател Гамал Абдел Насер да го национализира Суецкиот канал 13 години пред истекот на концесијата. Нападот на Египет требаше да доведе до соборување на Насер, тогаш неприкосновен шампион на пан-арапскиот национализам. Воените операции започнаа на 29 октомври 1956 година, Израел нападна прв, по што следеа напади од Британија и Франција и сето тоа се случуваше без знаење на САД и тогашниот претседател Двајт Ајзенхауер. Египет беше воено поразен, но успеа да го блокира Суецкиот канал. Кризата имаше големи политички последици, особено во Британија, каде што премиерот Ентони Идн поднесе оставка на почетокот на 1957 година. 

Унгарската криза, пак, беше огромен предизвик за советското раководство. Избувна неколку месеци по 20. Конгрес на КПСС и тајниот реферат на Никита Хрушчов со кој започна десталинизацијата, и не беше не само антисталинистичка туку и антисоветска. Во јули 1956 година, Матјаш Ракоши, тврдокорниот сталинистички генерален секретар на Унгарската работничка народна партија, поднесе оставка и него на чело на партијата го замени Ерно Геро. Во октомври Геро беше заменет со Јанош Кадар, а шеф на владата стана Имре Наѓ. Кризата беше длабока, Унгарија реши да се повлече од Варшавскиот пакт. Советите ја извршија првата интервенција, потоа се повлекоа, а ситуацијата, од нивна гледна точка, стана уште полоша. Унгарското раководство се потпираше на западните земји и нивната помош за да се оддалечи од советскиот камп, а Советскиот Сојуз подготви втора, одлучувачка воена интервенција во Унгарија.

Попладнето на 2 ноември 1956 година, советските водачи Хрушчов и Анастас Микојан пристигнаа на Бриони во тајна посета. Тие се сретнаа со првите тројца луѓе на југословенската федерација: Тито, Александар Ранковиќ и Едвард Кардељ, а четврт беше југословенскиот амбасадор во Москва, Вељко Миќуновиќ. Состанокот не е сниман, не бил воден службен записник. Миќуновиќ го реконструираше по сеќавање за својот дневник, а дваесетина години подоцна во својата книга „Московски години“. Средбата траеше девет часа, а заврши околу пет часот наутро на 3 ноември. Советите го информирале југословенското раководство дека немаат друг избор освен да преземат воена интервенција. Пред тоа, тие за тоа информираа и голем број други социјалистички земји.

Попладнето на 2 ноември 1956 година, советските водачи Хрушчов и Анастас Микојан пристигнаа на Бриони во тајна посета. Тие се сретнаа со првите тројца луѓе на југословенската федерација: Тито, Александар Ранковиќ и Едвард Кардељ, а четврт беше југословенскиот амбасадор во Москва, Вељко Миќуновиќ. Коча Поповиќ не знаеше за оваа тајна средба која траеше девет часа

Поповиќ не бил вклучен во тие разговори. Настаните во Унгарија веројатно првенствено беа третирани како прашање што ги засега двете страни. Во своите белешки, сепак, остави нешто за овие две кризи. Така, тој на 28 октомври забележа скица за депеша за Брилеј и ја означи како „многу итно“. На Брилеј му дал директиви кои мора да ги каже на седницата на Советот за безбедност. Југославија беше против ставање на унгарската криза на дневен ред „затоа што нејзиното покренување значи злоупотреба на трагичната ситуација во Унгарија заради политички цели со кои се оди на заострување “. Понатаму се вели дека „особено кога се има во вид дека оние кои сега го покренуваат ова прашање имаа спротивен став во голем број слични случаи во минатото. Доколку е потребно, споменете ја Гватемала, каде што им е дадена поддршка на бунтовниците против легалните власти“. Оние кои го „покренуваат ова прашање“ се очигледно западните земји, а спомнувањето на Гватемала „ако е потребно“, како што Поповиќ му наложи на Брилеј, би било дипломатски укор за САД. Имено, во 1954 година, САД и мултинационалните компании го соборија легално избраниот претседател на Гватемала Хакобо Арбенз.

Поповиќ беше на линија да им се даде време на унгарските власти за сами да ја смират ситуацијата. Наѓ стана премиер само четири дена пред Поповиќ да ја испрати депешата до Брилеј, а Кадар, шеф на партијата три дена порано. Поповиќ побара „да се води сметка за правата, односот и постапките на суверената, легална унгарска влада и да ѝ се даде време и можности да ја смири трагичната ситуација, а не да се попречуваат нејзините напори за смирување“. Брилеј го инструира поради сето тоа наведено да „апстинираме“, значи Југославија да се воздржи при гласањето, а на Унгарците и Русите треба да им се објасни дека „вака го обезбедуваме нашето позитивно дејство во следните фази во Советот за безбедност“. 

Веројатно на денот на тајната средба на Бриони, за која не знаел, Поповиќ испратил нова депеша за Брилеј. Поголемиот дел од депешата се однесува на Суецката криза. Тој го инструира да не се споменува Генералната конференција на корисниците на Суецкиот канал, туку да се инсистира на англо-француско-египетски преговори. Во евентуалната резолуција на Советот за безбедност на ОН, „тоа треба да се ограничи на основното и најважното, т.е. итен прекин на војната и повлекување на сите напаѓачки трупи“. Тој ја советува Брилеј дека би било добро да настапи меѓу првите, да укаже на итноста и да препорача откажување од долги говори „за да се пристапи до ефективна резолуција што е можно поскоро, особено што основните факти се јасни“.

Тој ден Поповиќ повторно напиша „многу итна“ порака за Брилеј во врска со Унгарија. Во неа пишува дека „според последните вести, настаните во Унгарија одат надесно. Доколку се потврди тоа, Русите ќе бидат принудени да интервенираат. Затоа фокусот на нашата позиција сега треба да биде против западното мешање и сметка“. Од ова се гледа каков бил ставот на Југославија – советската интервенција, која Југославија не ја посакуваше свесна дека ќе создаде многу проблеми, била работа на советскиот лагер, што секако е интересно ако се има предвид чувството на триумф кај југословенските комунисти од Белградска декларација.

Белешката без датум – се наведува само дека е направена во 8,45 часот, веројатно на првиот ден од советската интервенција – одразува колку била драматична ситуацијата во Унгарија и состојбата во унгарското раководство. Југословенскиот државен секретар за надворешни работи ја забележува пораката на унгарското раководство, Наѓ и Кадар, испратена до Тито. Тоа што го спомнува Кадар е малку збунувачки и доведува во прашање кога точно му била испратена таа порака на Тито и кога Поповиќ дознал за неа. Имено, пред почетокот на директната вооружена интервенција извршена од копнените единици, Кадар бил извлечен од Будимпешта и префрлен на безбедно под советско покровителство, а акцијата за негово спасување била разгледана на таен состанок на Бриони. Во белешката се споменува унгарската влада, а таа не мора нужно да го вклучува и Кадар. Поповиќ забележува дека „во оваа тешка ситуација кога советските навлегуваат на унгарска територија и кога веќе ги окупираа аеродромите, се моли другарот Тито, ако е можно, да посредува кај советската влада и да се обиде ова прашање да биде решено што поскоро на мирен начин за да нема судбоносни настани, односно војна. Тие нагласуваат дека не биле тие што го предизвикале, туку биле принудени да ги преземат чекорите што ги презеле“.

Унгарската страна донекаде ја конкретизираше својата порака, која се обиде да ја испрати до Советите преку Југославија. Значи, ако Советите се повлечат, Унгарија е подготвена да ја повлече жалбата до ОН и повторно да преговара со СССР. Но, „Унгарија останува кон изјавата за членство и повлекување од ВП (Варшавскиот пакт). Тие сметаат дека ова е претходно испланирана и подготвена воена окупација, дека биле измамени, дека биле ставени пред свршен чин“. Белешката завршува со драматична изјава – „се работи за часови“. (Продолжува)