Во Европа има милиони брани, земјите почнуваат да се ослободуваат од нив. Има повеќе причини

Милиони брани долго време ги блокираа европските водни патишта. Бидејќи многу од овие вештачки градби сега се застарени, сè повеќе луѓе се залагаат за нивно уривање за реките слободно да течат.

Многу брани низ Европа се при крај на работниот век, а слична е ситуацијата и во САД. Трошоците за нивното одржување често ги надминуваат придобивките што луѓето ги добиваат од нив.

Се поставува прашањето дали вреди да се одржуваат вакви брани или едноставно треба да се урнат, а аргументите за второто решение се сè погласни.

Текот на реките во високоиндустриски развиените области како Европа и САД се обликува со векови според потребите на човекот. Денес, само нешто повеќе од една третина од светските реки подолги од 1.000 километри слободно течат по целата нивна должина.

Тие предизвикаа голем број проблеми
Браните со текот на годините создадоа голем број проблеми. Не само што предизвикуваат пад на биолошката разновидност, туку го спречуваат протокот на хранливи материи и седименти, нарушувајќи го риболовот и егзистенцијата на луѓето кои зависат од нив. Покрај тоа, како што браните го запираат талогот, водата што минува низ нив има голема ерозивна моќ. Поради нив се менуваат и водостоите во реката, кои влијаат на водоносните слоеви во кои се складирани подземните води.

Фрагментацијата на реките е еден од петте главни виновници за губење на биолошката разновидност. Наизменичниот проток негативно влијае на температурата во водата, што потоа ја менува динамиката на хранливите материи.

Репродукцијата на преселните видови, особено рибите, исто така станува се потешка. Според податоците од климатската конференција на ОН COP28, 25 отсто од светските видови слатководни риби се во опасност од исчезнување, од кои 45 отсто се должат на негативното влијание на браните.

Брани во Европа
Според најновите истражувања, најмалку 1,2 милиони бариери го прекинуваат текот на реките во 36 европски земји. 68 отсто од нив се помали од два метра.

„Дури и бариери високи 20 сантиметри можат негативно да влијаат на движењето на некои организми“, вели Карлос Гарсија де Леаниз, експерт за хидробиологија и координатор на првиот атлас на европските речни бариери наречен Амбер, за Би-би-си.

Според проектот за Европа за отстранување на браните, околу 150.000 европски водени бариери моментално се застарени. Застарените брани бараат повеќе одржување и постои поголем ризик од нивно рушење. Покрај тоа, зголемените временски екстреми, како што се обилните врнежи од дожд, го зголемуваат ризикот од излевање на вода.

Не треба да се отстранат сите брани
Во 2022 година во Европа беа отстранети 325 брани, 36 отсто повеќе од една година порано. Но, тоа што тие имаат негативен ефект врз екосистемите не значи дека придобивката од хидроенергијата е занемарлива.

„Никој не зборува за уривање употребливи брани. Проблемот се застарените, од кои општеството веќе нема никаква корист“, истакнува Гарсија де Леаниз.

Шпанија е лидер меѓу европските земји, која отстрани 133 брани во 2022 година, а потоа следат Шведска и Франција. Слободниот тек на реките е една од централните точки на Европскиот закон за обнова на природата. На крајот на 2023 година, земјите-членки на ЕУ постигнаа привремен договор со кој се обврзаа да ги отстранат вештачките бариери за да ја постигнат целта од 25.000 километри слободен проток до 2030 година.

Една од најголемите акции за реставрација на реките во Европа беше отстранувањето на две големи брани во Франција помеѓу 2019 и 2023 година, отворајќи го континуираниот тек од 60 километри на реката Селуне во Нормандија. Браните кои беа пуштени во употреба во 20-тите години на минатиот век целосно ја блокираа миграцијата на атлантскиот лосос, лампините и европските јагули цел век.

Како што акумулациите полека пресушуваа, седиментот што се акумулираше зад браните беше искористен за обнова на бреговите. Според раководителот на проектот, вегетацијата на тој простор била обновена многу брзо бидејќи седиментот бил богат со хранливи материи. Вегетацијата, пак, ги стабилизираше бреговите и создаде сенка и засолниште за многу животински видови.