Уште еден доказ дека ова навистина е крајот на историјата

Во текот на изминатата деценија, глобалната политика беше силно обликувана од очигледно силни држави чии лидери не се ограничени со закон или уставни контроли и рамнотежи. И Русија и Кина тврдат дека либералната демократија е во долгорочен пад и дека нивниот бренд на мускулеста авторитарна влада е способен да дејствува решително и да ги заврши работите додека нивните демократски ривали дебатираат, се колебаат и не ги исполнуваат своите ветувања. Овие две земји беа авангарда на поширокиот авторитарен бран што ги врати назад демократските придобивки ширум светот, од Мјанмар преку Тунис и Унгарија до Ел Салвадор. Во текот на изминатата година, сепак, стана очигледно дека постојат клучни слабости во сржта на овие силни држави.

Слабостите се од два вида. Прво, концентрацијата на моќта во рацете на еден лидер на врвот гарантира неквалитетно донесување одлуки и со текот на времето ќе произведе навистина катастрофални последици. Второ, отсуството на јавна дискусија и дебата во „силните“ држави, и на каков било механизам на одговорност, значи дека поддршката на лидерот е плитка и може да еродира во момент.

Поддржувачите на либералната демократија не смеат да попуштат пред фатализмот кој премолчено ја прифаќа руско-кинеската линија дека таквите демократии се во неизбежен пад. Долгорочниот напредок на современите институции не е ниту линеарен ниту автоматски. Со текот на годините, видовме огромни падови на напредокот на либералните и демократските институции, со подемот на фашизмот и комунизмот во 1930-те, или со воените удари и нафтените кризи од 1960-те и 70-те. А сепак, либералната демократија издржа и постојано се враќаше, бидејќи алтернативите се многу лоши. Луѓето од различни култури не сакаат да живеат под диктатура и ја ценат нивната индивидуална слобода. Ниту една авторитарна влада не претставува општество кое, на долг рок, е попривлечно од либералната демократија, и затоа може да се смета за цел или крајна точка на историскиот напредок. Милиони луѓе кои гласаат со своите нозе – оставајќи ги доживотно сиромашните, корумпираните или насилните земји не во Русија, Кина или Иран, туку на либералниот, демократски Запад – тоа доволно го покажуваат.

Филозофот Хегел ја искова фразата „крајот на историјата“ за да укаже на издигнувањето на либералната држава од Француската револуција како цел или насока кон која се движи историскиот напредок. Многу децении потоа, марксистите ќе позајмуваат од Хегел и ќе тврдат дека вистинскиот крај на историјата ќе биде комунистичка утопија. Кога напишав статија во 1989 година и книга во 1992 година со оваа фраза во насловот, забележав дека марксистичката верзија е очигледно погрешна и дека се чини оти нема повисока алтернатива на либералната демократија. Видовме застрашувачки пресврти во напредокот на либералната демократија во изминатите 15 години, но неуспесите не значат дека основниот наратив е погрешен. Ниту една од понудените алтернативи не изгледа како да е подобра.

* * *

Слабостите на силните држави беа воочливи во Русија. Претседателот Владимир Путин е единствениот носител на одлуки; дури и поранешниот Советски Сојуз имаше Политбиро каде секретарот на партијата мораше да ги провери политичките идеи. Видовме слики од Путин како седи на крајот од долгата маса со министрите за одбрана и за надворешни работи поради неговиот страв од ковид; тој беше толку изолиран што немаше поим колку е силен украинскиот национален идентитет во последните години или колку жесток отпор ќе предизвика неговата инвазија. Слично на тоа, тој не знаеше колку длабоко се вкорениле корупцијата и неспособноста во неговата војска, колку лошо функционираа модерните оружја што ги развил, или колку слабо обучен е неговиот сопствен офицерски кор.

Плиткоста на поддршката на неговиот режим беше очигледна со брзањето кон границите на младите Руси кога тој ја најави својата „делумна“ мобилизација на 21 септември. Околу 700.000 Руси заминаа во Грузија, Казахстан, Финска и која било друга земја што ќе ги прифати, многу поголем број отколку што всушност е мобилизиран. Оние кои биле фатени од регрутацијата се фрлаат директно во битка без соодветна обука или опрема и веќе се појавуваат на фронтот како заробеници или жртви. Легитимитетот на Путин се засноваше на социјален договор кој им ветуваше на граѓаните стабилност и мал просперитет во замена за политичка пасивност, но режимот го прекрши тој договор и ги чувствува последиците.

Лошото носење одлуки на Путин и плитката поддршка произведоа една од најголемите стратешки грешки во живата меморија. Далеку од тоа да ја покаже својата големина и да ја врати својата империја, Русија стана глобален предмет на потсмев и ќе трпи дополнителни понижувања од Украина во следните недели. Целата руска воена позиција на југот на Украина веројатно ќе пропадне, а Украинците имаат реални шанси да го ослободат Кримскиот Полуостров за прв пат од 2014 година. Овие пресвртници предизвикаа огромен број на покажување со прст во Москва; Кремљ уште посилно се пресметува со неистомислениците. Дали самиот Путин ќе може да преживее руски воен пораз е отворено прашање.

Нешто слично, но малку помалку драматично, се случува и во Кина. Еден од белезите на кинескиот авторитаризам во периодот помеѓу реформите на Денг Ксијаопинг во 1978 година и пристапувањето на Ши Џинпинг на власт во 2013 година беше степенот до кој тој беше институционализиран. Институциите значат дека владетелите мора да ги следат правилата и не можат да прават што сакаат. Кинеската комунистичка партија наметна многу правила за себе: задолжителна возраст за пензионирање за партиските кадри, строги меритократски стандарди за регрутирање и унапредување, и пред сѐ ограничување на мандатот од 10 години за највисокото раководство на партијата. Денг Ксијаопинг воспостави систем на колективно лидерство токму за да избегне доминација на еден опсесивен лидер како Мао Цедунг.

Голем дел од ова беше растурено под Ши Џинпинг, кој ќе го добие благословот на неговата партија да остане на чело на чело на трет петгодишен мандат на 20. партиски конгрес. Наместо колективното раководство, Кина помина во персоналистички систем во кој ниту еден друг висок функционер не може да му се приближи на Ши.

Оваа концентрација на авторитет кај еден човек, пак, доведе до лошо донесување одлуки. Партијата интервенираше во економијата, коцкајќи го технолошкиот сектор јурејќи ги ѕвездите како „Алибаба“ и „Тенсент“; ги принуди кинеските земјоделци да садат основни производи кои губат пари во потрага по земјоделска самодоволност; и инсистираше на стратегија за нулта-ковид која држи важни делови од Кина под континуирани заклучувања што ги намалија точките од економскиот раст на земјата. Кина не може лесно да го врати нулта-ковид, бидејќи не успеа да купи ефективни вакцини и смета дека голем дел од својата постара популација е ранлива на болеста. Она што пред две години изгледаше како триумфален успех во контролирањето на ковидот, се претвори во продолжен дебакл.

Сето ова се надоврзува на неуспехот на основниот кинески модел на раст, кој се потпираше на големи државни инвестиции во недвижен имот за да ја одржи економијата во ритам. Базичната економија сугерира дека ова ќе доведе до масовна погрешна распределба на ресурсите, како што всушност се случи. Влезете на интернет и барајте кинески згради кои се креваат во воздух, и ќе видите многу видеа од масивни станбени комплекси минирани бидејќи нема кој да купи станови во нив.

Овие авторитарни неуспеси не се ограничени само на Кина. Иран е потресен од повеќенеделни протести по смртта на Махса Амини од страна на полицијата за морал. Иран е во ужасна состојба: се соочува со банкарска криза, му снемува вода, забележа голем пад во земјоделството и се бори со тешки меѓународни санкции и изолација. И покрај неговиот статус на отпадничка држава тој има добро образовано население, во кое жените сочинуваат мнозинство од дипломираните студенти. А сепак режимот го води мала група старци со социјални ставови застарени неколку генерации. Не е ни чудо што режимот сега се соочува со својот најголем тест на легитимност. Единствената земја што се квалификува како уште полошо управувана е Венецуела, чија диктатура го произведе најголемиот светски одлив на бегалци во изминатата деценија.

Затоа, прославите на подемот на силните држави и падот на либералната демократија се многу предвремени. Либералната демократија, токму поради тоа што ја дистрибуира моќта и се потпира на согласност на управуваните, е во многу подобра форма на глобално ниво отколку што мислат многу луѓе. И покрај неодамнешните придобивки на популистичките партии во Шведска и Италија, повеќето земји во Европа сè уште уживаат силен степен на општествен консензус.

Големиот знак прашалник остануваат, за жал, САД. Околу 30 до 35 отсто од нејзините гласачи продолжуваат да веруваат во лажниот наратив дека претседателските избори во 2020 година се украдени, а Републиканската партија е преземена од следбениците на МАГА на Доналд Трамп, кои прават сѐ за да ги стават негаторите на изборите на позиции на моќ низ земјата. Оваа група не го претставува мнозинството од земјата, но најверојатно ќе ја врати контролата барем врз Претставничкиот дом овој ноември, а можеби и претседателската функција во 2024 година. Наводниот лидер на партијата, Трамп, запаѓа сѐ подлабоко и подлабоко во лудило поттикнато од заговор во кое тој верува дека може веднаш да биде вратен на функцијата претседател и дека земјата треба кривично да ги обвини неговите претседателски претходници, вклучително и оној кој е веќе мртов.

Постои интимна врска помеѓу успехот на силните држави во странство и популистичката политика дома. Политичарите како Марин Лепен и Ерик Земур во Франција, Виктор Орбан во Унгарија, Матео Салвини во Италија и секако Трамп во САД изразија симпатија за Путин. Тие во него гледаат модел за владеење на моќниот човек што би сакале да го остварат во својата земја. Тој, пак, се надева дека нивниот подем ќе ја ослабне поддршката на Западот за Украина и ќе ја спаси неговата „специјална воена операција“.

Либералната демократија нема да се врати доколку луѓето не се подготвени да се борат во нејзино име. Проблемот е во тоа што многумина кои растат живеејќи во мирни, просперитетни либерални демократии почнуваат да го земаат својот облик на владеење здраво за готово. Бидејќи тие никогаш не доживеале вистинска тиранија, тие замислуваат дека демократски избраните влади под кои живеат се самите зли диктатури кои договараат да им ги одземат правата, без разлика дали тоа е Европската унија или администрацијата во Вашингтон. Но, реалноста интервенираше. Руската инвазија на Украина претставува вистинска диктатура која се обидува да уништи оригиналноо слободно општество со ракети и тенкови и може да послужи за потсетување на сегашната генерација што е во прашање. Со отпорот на рускиот империјализам, Украинците ги покажуваат тешките слабости што постојат во сржта на една навидум силна држава. Тие ја разбираат вистинската вредност на слободата и водат поголема битка во наше име, битка во која сите треба да се приклучиме.

(Френсис Фукујама е политички научник, филозоф и писател. Сега предава на Универзитетот Стенфорд. Овој текст е објавен во магазинот „Атлантик“.)