Толку многу заговори
ВЛАДИМИР ГЛИГОРОВ
Дали од властите се очекува да одговараат за лошите ефекти на епидемијата или може да се зајакне авторитаризмот? Или, ако сте посебно оптимисти или песимисти, дали се гледа револуционерен пуч?
Државата, според не мал број респектабилни или во секој случај популарни политички филозофи, влегла во заговор против народот или против поединци, но во зависност од идеолошката ориентација. Користејќи ја епидемијата. Сепак, американскиот пример не се вклопува. Освен ако не верувате во некој друг заговор, да речеме дека заговорниците кои се на власт измислиле или, уште полошо, создале епидемија, да речеме во конспиративна соработка со странски сили и поединци за отстранување на популарниот и популистички водач од власта. Ќе се вратам на американскиот пример, но пред тоа за српскиот.
Кој во никој случај не е неочекуван. Од две причини. Првиот е дека чистките во еднопартиски систем со неприкосновен лидер се неопходни. Поради природата на политичката конкуренција. Бидејќи системот е дискрециски, а законскиот надзор е ограничен, ако воопшто го има, лојалноста кон водачот е одлучувачко средство за унапредување и учество во поделбата на пленот, а обвинението за заговор е најдоброто средство за елиминирање на конкурентите. Затоа, втората причина е што водачот се плаши и од неговите соработници и од народот. Колку и да е оправдан тој страв, сомнежот е корисен дури и ако доведе до погрешни одлуки, како на пример отстранување на соработници кои всушност не се конкуренти. Одредена доза неизвесност за тоа на кого ќе се нафрли лидерот е сигурно средство за дисциплинирање на оние кои би помислиле на некаква своја улога во власта и корупцијата. Не е потребно да се оправдаат чистките со страв за живот, бидејќи тоа може да биде погрешно разбрано. Да, пораката е дека опасностите се големи и всушност речиси катаклизмични, што поттикнува немилосрдно чистење, но исто така се поттикнува сомнежот дека сè е надвор од контрола, што не е добро за угледот на водачот, кој се заснова врз верувањето дека тој држи сè под контрола.
Српскиот пример е корисен во контекст на растот на државната контрола во епидемијата. Бидејќи српските власти, во поголема мера од другите, ја оставија епидемијата да се шири, така да се каже. Речиси како Трамп. Со идејата дека економската активност е поважна од јавното здравство. Сепак, Трамп ги загуби изборите. Зошто? Ако падневте од Марс и некој ви покажеше податоци за бројот на болни и мртви во епидемијата и ако ви објасни како демократијата треба да ги повика надлежните органи, најверојатно ќе заклучите дека Трамп ги изгубил изборите затоа што не ја користел силата на државата да ги ублажи негативните последици од епидемијата. Што вклучува не само контрола на однесувањето, туку и осигурување од последици, социјални и финансиски. И она што следеше по изборната победа на демократите беше значително зголемување на потпирањето кон државата, барем за време на епидемијата, а веројатно и подоцна. Гласачите го заменија автократот кој имаше обид за популистичка реторика и се потпреа дополнително на државата.
Значи, потребно е да се раздвои поголемата улога на јавните власти од поддршката за автократите. Поголемата улога на принуда е потребна затоа што епидемијата е јавно зло (некои велат пример за надворешни последици, последица од однесувањето на некои во корист на другите; таа разлика не е важна тука). Ако сите беа свесни дека се можни носители на инфекцијата и доколку беа доволно одговорни да го усогласат своето однесување со етичкото барање да не им наштетуваат на другите, не би било потребно насилно да се утврди како, што и кога треба да прават луѓето. Но, ако, по ширењето на епидемијата, се види дека општеството не се однесува така, тогаш државната принуда е средство за сузбивање на епидемијата. Секако, има ограничувања на потпирањето на државната принуда. На пример, ако луѓето мислат дека не треба секој да биде принуден да се вакцинира, тогаш тоа би било исто како општеството да го утврди нивото на ризик што е подготвено да го прифати – со зголемена шанса секој да добие вирус и да има лоши здравствени последици, вклучително и ризик од смрт.
Одлучувањето за тоа колкав ризик е оправдан, исто така, може да доведе до зголемено потпирање на јавните власти, на јавните финансии, всушност. Овде повторно, американскиот пример е корисен. Бидејќи луѓето ги губат своите работни места, бидејќи не треба само да се заштитат од епидемијата, туку и да ги заштитат другите, оправдано е да се очекува да добијат финансиска поддршка од буџетот, доколку нема соодветни социјални фондови, како што обично ги нема. Тоа е како платено боледување, иако бенефиции се даваат на оние кои не се болни, но тие можат да бидат и што е уште поважно, може да предизвикаат болест на другите. Ова секако може да се организира преку приватно осигурување, но бидејќи постои проблем на негативна селекција, што значи дека луѓето се осигурани од ризични групи, каде што не се зема во обѕир јавноста на ризикот, еден вид државно осигурување, кое нема да се биде принуден би било оправдано.
Како стојат работите во другите земји? Дали од властите се очекува да одговараат за лошите ефекти на епидемијата или може да се зајакне авторитаризмот? Или, ако сте посебно оптимисти или песимисти, дали се гледа револуционерен пуч? Тоа, се разбира, зависи од многу работи. На пример, во Европа, некои неуспешни влади би можеле да преживеат дури и по завршувањето на епидемијата (да се остави настрана како би изгледало со вакцини и маски или целосно враќање во претходната состојба), бидејќи тие можат да ја префрлат одговорноста на Европската унија, и тоа не неоправдано. Не знам колку стабилизирачки ќе делува разоткривањето на страшниот и голем заговор во Србија и спроведување на чистката што следи.
Како и да е, мислам дека ако дојдевте од Марс и доколку ви ги објасниле одговорностите на владата и последиците од епидемијата, би очекувале исход сличен на американскиот – заминување на автократите и доаѓање на поодговорна влада.
(Владимир Глигоров е економист. Текстот е објавен во српскиот „Нови магазин“.)