Сликата што ја чекаа астрономите

Има толку многу галаксии овде.

Тие светли, шилести точки се блиски ѕвезди, но секој мал овал, секоја блескава дупка е далечна галаксија, вртлива креација преполна со ѕвезди, прашина и планети. Некои од галаксиите во преден план се дел од јатото наречено SMACS 0723, толку масивно што неговата гравитација ја искривува светлината што доаѓа од други, подалечни галаксии. Ефектот ја зголемува нивната осветленост, извлекувајќи илјадници од нив од темнината. Вселенските скапоцени камења го исполнуваат секој агол од рамката, секој од нив го доловувал начинот на кој се појавувал пред милијарди години, кога ѕвездената светлина ги оставила своите светкави рабови и почнала да се шири низ универзумот.

Сликата, објавена денеска, е направена од најновата вселенска опсерваторија во светот, вселенскиот телескоп „Џејмс Веб“. Тоа е првата вистинска снимка од мисијата, која беше лансирана пред повеќе од шест месеци и моментално орбитира на околу 1,7 милиони километри од Земјата.

Сликата е светкава и убава, одличен избор за позадина на компјутерот. Тоа е исто така, уште поважно, сосема нов поглед на универзумот. Светлината од галаксиите во преден план заминала пред 4,6 милијарди години, а светлината од галаксиите надвор од нив, уште подолго. Сета оваа светлина е снимена со невидени детали од најмоќниот вселенски телескоп во историјата, што ја прави оваа една од најдлабоките слики со висока резолуција од универзумот што човештвото некогаш ги има направено.

Астрономите го нарекуваат овој вид поглед „длабоко поле“: слика на една точка во вселената, направена со долги времиња на експозиција, така што инструментот навистина може да ужива во секоја дојдовна светлина. Се сеќавате на „Хабл“ и таа славна слика на длабоко поле од 1990-тите, која блескаше со илјадници галаксии? Телескопот „Веб“ е дизајниран да забележува небесни објекти кои се околу 100 пати послаби од оние што „Хабл“ може да ги открие. Денешната слика не е толку длабока колку што може да дојде „Веб“, но астрономите од тимот на „Веб“ сè уште се изненадени од тоа колку добро изгледа и сфатија нешто необично за можностите на опсерваторијата. Речиси секоја слика што „Веб“ ја прави од даден космички објект ќе се смета како слика на длабоко поле, слика од претходно недостижни длабочини, а позадината трепка со далечни галаксии кои телескопот штотуку ги уловил. И секоја нова слика има потенцијал да стане нашиот најдлабок поглед досега.

Сликата објавена денес е, на практично ниво, доказ за успехот на мисијата за НАСА и нејзините партнери во овој амбициозен напор, Европската вселенска агенција и Канадската вселенска агенција. Ова е група вселенски агенции кои ѝ викаат на јавноста: Видете, овој вселенски телескоп вреден 10 милијарди долари на кој работевме повеќе од 25 години – работи! Работи прекрасно. Но, на подлабоко ниво (извините) сликата претставува нешто друго, космичко израмнување. Тука сме, на оваа мала топка од карпа во безграничен универзум, и успеавме да го погледнеме универзумот каков што беше милијарди години пред да постоиме. Ја проширивме нашата перцепција за универзумот од ноќното небо до планетите, до другите сонца и други галаксии, а наскоро ќе ја фатиме светлината што е уште постара, уште подалеку од нас – поблиску до големиот, мистериозен момент кога универзумот започна.

Овој вид наука на длабоко поле е прилично нова дисциплина. Пред лансирањето на „Хабл“ во раните 1990-ти, астрономијата се правеше вака: Изберете ја ѕвездата, галаксијата или друг космички објект што сакате да го проучувате, а потоа насочете телескоп во нејзина насока. „Никогаш нема да го земете вашиот телескоп и да го насочите кон многу празен дел од небото, бидејќи тоа би било губење време на телескопот“, ми рече Кејтлин Кејси, астроном од Универзитетот во Тексас во Остин. Токму тоа му го кажале астрономите на Боб Вилијамс во 1995 година, кога Вилијамс, тогашниот директор на институцијата што управувала со вселенскиот телескоп „Хабл“, решил да го стори токму тоа. Вилијамс мислеше дека ако не го насочи „Хабл“ кон ништо конкретно многу часови директно, телескопот ќе покаже нешто интересно; на крајот на краиштата, колку подолго вселенскиот телескоп зјапа во една насока, толку повеќе светлина детектира. Неговото претчувство беше точно, а напорите го создадоа познатото длабоко поле на „Хабл“, поглед на околу 3.000 галаксии кои се протегаа милијарди години наназад во времето.

Оттогаш „Хабл“ произведе повеќе длабоки полиња, достигнувајќи ја границата на своите способности. Досега, 32-годишниот телескоп – кој го набљудува космосот во видливи и ултравиолетови бранови должини, само со навестување на инфрацрвеното светло – видел колку што е можно поназад во времето. „Хабл“ не може да ги забележи најоддалечените ѕвезди и галаксии во универзумот; сјајот што произлегува од тие објекти замина како видлива светлина, но патува низ вселената толку долго што стигнува до Земјата како инфрацрвена боја. Но, инфрацрвената светлина е специјалност на „Веб“. Кејси и другите астрономи веќе обезбедија време на Веб да го направат она што Вилијамс го правеше пред речиси 30 години. Според Кејси, ако длабокото поле на „Хабл“ може да се собере на лист хартија, еквивалент на Веб би бил мурал од 5 на 5 метри.

„Веб“ има за цел да набљудува повеќе од древни ѕвезди и галаксии. Телескопот може да проучува речиси сè, од планетите на нашиот Сончев систем до областите што формираат ѕвезди оддалечени милиони светлосни години. За разлика од видливата светлина, инфрацрвената може да помине низ космичката прашина, што значи дека „Веб“ ќе детектира објекти кои се невидливи за „Хабл“. А „Веб“ е толку чувствителен, рече Кејси, што дури и кога не бара куп далечни галаксии, тие се обврзани да направат фотобомба. „Без разлика каде гледате на небото, [дури и] ако гледате во планета во Сончевиот систем, ќе ги видите овие галаксии во позадина“, рече Кејси.

НАСА треба да објави повеќе слики од „Веб“ утре, што ќе го означи почетокот на научните операции на мисијата. Научниците се збунети, желни да нурнат во податоците зад убавите слики. Возбудата на некои астрономи е ублажена од контроверзноста околу истоименикот на „Веб“, поранешен администратор на НАСА, за кој некои велат дека бил соучесник во дискриминацијата на ЛГБТК владините службеници во 1950-тите и 1960-тите; НАСА спроведе истрага за минатото на администраторот, но досега одбиваше да размислува за преименување на мисијата. Сепак, општото расположение во астрономската заедница е многу поживо отколку во декември, кога „Веб“ сè уште беше на лансирната рампа на брегот на Јужна Америка. Се сеќавам дека седев во собата за контрола на мисијата во Француска Гвајана и разговарав со Пјер Феру, научникот на проектот „Веб“ во Европската вселенска агенција, кој имаше нервозен израз исто како и сите други во градот. Тогаш, никој не можеше да предвиди дека „Веб“ ќе се движи толку беспрекорно низ екстремно комплицираните распоредувања вклучени во првите неколку месеци во вселената.

Кога пред неколку дена се поврзав со Феру преку Зум, тој светеше од олеснување. „Се плашевме од лансирањето, се плашевме од распоредувањето и сè помина без проблеми“, рече Феру. Тој ја виде првата серија слики и тие беа фантастични. Сега, конечно, време е астрономите да се откажат од грижите за механиката и да се фокусираат на она што телескопот може да ни го покаже за чудесниот и мистериозен универзум што го опкружува нашето мало топче од карпи.

(Марина Корен е новинар на магазинот „Атлантик“. Таа пишува за вселената, астронаутските мисии и соларниот систем. Текстот е објавен во „Атлантик“)