Слабата дисциплина на крајот од војната

Коча Поповиќ е едно од имињата кое остана врежано во заедничката историја на поранешната југословенска држава. Исклучителен интелектуалец, голем генерал од Втората светска војна и извонреден министер за надворешни работи, Коча се повлече од јавниот живот кога Тито ги смени српските либерали

„Само кога Жданов виде од прва рака дека отпорот на Германците е многу посилен отколку што претпоставуваше, се согласи дека и нашите единици треба да учествуваат во борбата“, напиша Коча Поповиќ во 1948 година, кога односите на Југославија со СССР беа исклучително затегнати. Во неколку продолженија ќе пренесем избор од пишаното наследство на овој голем интелектуалец и партизански генерал, кое е дел од Легатот на Коча Поповиќ и Лепосава Перовиќ, чувано во Историскиот архив на Град Белград, и се однесува на настани како што е крајот од Втората светска војна, судирот со СССР и смената на српските либерали. Автор на овој текст е познатиот хрватски историчар Тихомир Понош, а е објавен во хрватскиот магазин „Новости“.

Како француски студент и поклоник на француската култура, видливо скромен, Коча Поповиќ со децении остана запаметен што не се одвојуваше од неговиот „спачек“. Со него доаѓаше во Собранието на Југославија. Кога се одбележуваше 30-годишнината од една од најголемите битки на Титовите партизани во Втората светска војна, познатата Битка на Сутјеска, на Тјентиште во 1973 година, Коча Поповиќ, легендарниот командант на Првата пролетерска ударна бригада, и на Сутјеска дојде со својот „спачек“ и спиеше во шатор со неговите борци. Коча, кој живееше скромно и гордо возејќи го својот „спачек“ не ни помисли да побара од општеството и државата „да му обезбедат превоз и соба со туш“.

* * * * *

Константин Коча Поповиќ е легендарна појава на Народноослободителната борба и социјалистичкиот период на југословенската историја. Има малкумина чија биографија е споредлива со онаа на Коча Поповиќ. Роден е во 1908 година во богато белградско семејство, на четиригодишна возраст со неа се преселил во Швајцарија и се школувал кај доминиканците. Прво научи да чита и пишува на француски, а подоцна на српски. Биографијата на Коча на многумина им е добро позната. Образован во Париз, тој беше надарен писател, заедно со Марко Ристиќ, член на белградскиот надреалистички круг. Младиот човек сфати дека литературата нема да го промени светот, но со комунистичка акција, можеби и може. Тој ја стави литературата во втор план, а револуционерната активност во преден план. Тој беше примен во Комунистичката партија на Југославија во 1933 година. Учествуваше во Шпанската граѓанска војна, а во Републиканската армија се стекна со чин поручник и воено искуство што ќе го користи во Втората светска војна. Тој, исто така, учествуваше во конфликтот на книжевната левица, борејќи се за партиската линија, заедно со Милован Ѓилас и Едвард Кардељ, а против Мирослав Крлежа. Но, за разлика од другите правоверни партиски критичари на Крлежа, тој не му ја одрече книжевната вредност и важност.

Воена слава ја искова во Втората светска војна. Тој беше командант на Посавскиот партизански одред, потоа прв командант на Првата пролетерска бригада, потоа на Првата пролетерска дивизија, потоа на Првиот пролетерски корпус, потоа беше началник на Главниот штаб за Србија, а на крајот на војната, како генерал, тој беше командант на Втората армија. По војната, тој ја продолжи својата воена кариера, а по обидот на Арсо Јовановиќ да избега во Советскиот Сојуз во 1948 година, тој стана началник на Генералштабот. Во 1953 година, тој интелектуалец и воин стана министер за надворешни работи. И како што многумина го сметаа за најдобар Титов генерал, така и многумина го сметаат за најдобар Титов министер за надворешни работи. Тој остана на функцијата 12 години. По падот на Ранковиќ, тој стана потпретседател на федерацијата, а неговата последна политичка должност беше член на Претседателството на СФРЈ. Тој поднесе оставка и се пензионираше политички во есента 1972 година, по колапсот на српските либерали.

Од сите југословенски комунисти, Поповиќ беше веројатно најблиску до комунистичко-интернационалистичкиот идеал. Тој повторно го привлече вниманието на јавноста кон крајот на 1980-тите. Во 1988 година, беа објавени неговите воени записи „Белешки при војување“, а наредната година Александар Ненадовиќ ја објави книгата „Разговори со Коча“. Поповиќ, исто така, го привлекува вниманието на јавноста со неговата недвосмислена осуда за Слободан Милошевиќ и неговата политика. Тој зборуваше за Милошевиќ како за „стаорец“, поради што ние „ќе бидеме во крв до колена“. Ги мразеше националистите, како Милошевиќ и Туѓман (веруваше дека националистичката политика на Милошевиќ им овозможи на Фрањо Туѓман и ХДЗ да успеат на хрватските избори во 1990 година). Исто така, не го сакаше Добрица Ќосиќ, за кого заклучи дека е „Србенда“. За себе рече дека не е Србенда, дека е Србин по раѓање, а инаку Југословен. Тој почина во Белград на 20 октомври 1992 година, точно на 48-годишнината од ослободувањето на градот во Втората светска војна. Во младоста, Коча Поповиќ беше писател и воин, во зрелите години политичар и дипломат, а во староста човек разочаран од системот што го создаде и во кој, според сите претпоставки, тој сѐ уште веруваше.

Од неговите белешки направени на крајот на војната (ова се единствените белешки објавени пред 2005 година во „Белешки при војување“) јасно е дека ситуацијата во тогашната југословенска армија не беше ни близу до она што обично беше претставено

Коча Поповиќ и неговата втора, невенчана сопруга Лепосава Лепа Перовиќ оставија големо наследство на Историскиот архив на градот Белград. Повеќе од 60 архивски кутии од наследството на Коча, повеќе од 40 кутии од наследството на Лепа Перовиќ, речиси 8.000 книги, лични работи, фотографии. Само мал дел од тоа наследство беше објавено пред пролетта 2005 година, кога стана достапно за јавноста. Тој мал дел се однесува на Втората светска војна и беше објавен во „Белешки при војување“ на Коча. Потписникот на овие редови пред 15 години неколку дена го истражуваше Легатот на Коча Поповиќ – Лепа Перовиќ во Историскиот архив на Град Белград. Истражени се само дел од кутиите на наследството на Коча, поточно оние чија содржина се однесува на периоди во кои се случиле важни и драматични настани, како што се крајот на Втората светска војна, конфликтот со СССР, турбулентни надворешно-политички настани во средината на педесеттите години (Белградската и Московската декларација, Унгарската и Суецката криза), периодот на српските либерали и други. Поради комбинација на околности, речиси ниту едно истражување не е објавено во овие 15 години, само една мала статија во „Вјесник“ во пролетта 2005 година.

Во личните белешки на Коча Поповиќ многу работи нема, но сепак има многу нешта. На пример, неговите белешки водени на крајот на војната не кажуваат многу. Нема белешки поврзани со периодот веднаш по завршувањето на војната, што би било интересно поради она што во хрватската јавност најчесто се нарекува со терминот „Блајбург и патот на крстот“ и злосторствата извршени веднаш по војната. Но, затоа неговите лични белешки откриваат зошто во октомври 1972 година, на состанокот на кој Тито го собори либералното раководство на Србија, Коча Поповиќ, иако сочувствуваше и го поддржуваше тоа раководство, молчеше. Тајната на неговиот молк се крие во исцрпниот запис направен ден пред почетокот на тој повеќедневен состанок, по што тој поднесе оставка и се повлече од политиката. Поповиќ ги напиша белешките во блокови со мал формат. Пишуваше со ситен ракопис, честопати на француски, а многу белешки беа придружени со цртежи, главно од женски глави.

Од неговите белешки направени на крајот на војната (ова се единствените белешки објавени пред 2005 година во „Белешки при војување“) јасно е дека ситуацијата во тогашната југословенска армија не беше ни близу до она што обично беше претставено. Наспроти раширената слика за борбена и високо мотивирана армија, белешките на Коча Поповиќ откриваат голем број проблеми со кои се соочил како командант на Втората армија. Дисциплината беше проблематична, односот кон оружјето беше невешт и мотивацијата, барем повремено и барем во некои единици, не беше на особено високо ниво. Во белешка од 13 март 1945 година, Поповиќ пишува дека дисциплината полека се консолидира. Неопходно е да се спроведат „воени мерки, безусловно потчинување“. Дека многу работи не се организирани на задоволително ниво, е јасно и од неговите реченици во кои тој пишува дека „задолжително е да се создаде одговорност кон оружјето, против фамилијарност на должноста“. Тој понатаму споменува „правилен поздрав и рапортирање. Нашиот војник не сака анархија и ние само треба да ги разбудиме постојните традиции“. Проблемите не постоеја само на ниво на војниците, тие постоеја и на ниво на команданти и тоа, се чини, на високо ниво. Командантот на Втората армија споменува „недоволна подготовка на операции и недоволна упорност“.

Јасно е дека имало проблем и дека Поповиќ не ги бележел таквите појави во март без причина, доколку се прочита белешката напишана нешто порано, на 22 февруари. Тој во тоа време беше во источна Босна и тоа беше времето на преминувањето на Дрина. За овој премин на Дрина, Поповиќ накратко забележува „неорганизирано – страв од Босна – многу дезертери (стрелања)“. Од овие неколку зборови, може да се заклучи дека преминот на Дрина не бил добро планиран или воено изведен, дека психолошката подготовка не била задоволителна и тој не се двоумел да ги примени дури и најтешките дисциплински мерки – стрелање на дезертери. Таквата подготовка на операции, во комбинација со енергичниот отпор на непријателот, резултираше со големи загуби. Поповиќ не ги наведува бројките, но пишува дека „загубите се значителни, дури и поголеми од непр.(пријателските). Загубите влијаат на моралот; имаше одредена апатија, дури и меѓу раководителите, а военото знаење кај раководителите беше „многу мало“. Тој, исто така, се соочи со логистички и технички тешкотии затоа што „војниците не примаат оружје – п.м. (пушкомитралезите) не дејствуваат (10 од 12 – не дејствуваат)“.  (Продолжува)